Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {bosh}
So‘z bo‘g‘inlari: bosh
Izoh(lar)i:
bosh ot

1. Tananing bo‘yindan yuqorigi, oldingi (odamda, hayvonlarda) qismi; kalla. Bosh kosasi (anatomiya). Bosh miya. Bosh kiyimlar magazini. Do‘st boshga boqar, Dushman — oyoqqa. Maqol
O‘zbek oyim boshi bilan keliniga rizolik bildirib, barakalla! deb qo‘ydi. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar
— Badanim o‘t bo‘lib yondi, boshim og‘rib, ko‘zlarim tindi, — dedi Hoji xola. M. Ismoiliy, Farg‘ona tong otguncha
U shoshib, ot boshini chap tarafga burdi. S. Ahmad, Ufq

2. ko‘chma hma Aql-hush, miya. Bosh bilan ish qilmoq. Tog‘ning ko‘rki tosh bilan, odamning ko‘rki bosh bilan. Maqol
Agronomga o‘z boshi bilan ish qilishga ruxsat berish kerak. S. Nurov, Narvoy
Qoratoy Yo‘lchining yelkasini do‘stona qoqib dedi: — Rosa boshing bor, inim Yo‘lchi, oltin boshing bor. Gaplaring — bari haq. Oybek, Tanlangan asarlar

3. Boshliq, rahbar. Yaxshi yigit — davraning boshi. Maqol
Yaxshi xotin erni elga bosh qilur, Yomon xotin erini gado qilur. Maqol
Yomonga bosh bo‘lguncha, yaxshiga yo‘ldosh bo‘l! Maqol
Qirq yigitga bosh bo‘ladigan xotin edi. A. Qahhor, Qo‘shchinor chiroqlari
Singlingning to‘yiga sen bosh bo‘lasan, sening to‘yingga Robiya bosh bo‘ladi. O‘. Hoshimov, Ikki eshik orasi

4. sft. ft. Lavozim, mansab jihatdan katta, yuqori turuvchi. Bosh vrach. Bosh agronom. ▬ Rustam Surxondaryo viloyatidagi kolxozda bosh agronom bo‘lib ishlayotibdi. Mushtum
Direktorning bu gapi bosh injenerga qaymoqday yoqib ketdi. Mushtum
Uning otasi bosh cho‘pon, o‘zi esa cho‘pon yordamchisi bo‘lib ishlay boshladi. Gazetadan
Bundan so‘ng ham bosh mirzoligingizni emas, mirza Anvarligingizni ehtirom qilamiz. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon

5. Ulkan, katta, asosiy. Ozgina yurgach, Bog‘izog‘onning bosh arki oldidan chiqdilar. Oybek, Navoiy
Mana Xorazmning janubiy bosh darvozasi. I. Jabborov, Ko‘hna xarobalar siri
Bosh sovrin ta’sis etildi Gazetadan

6. sft. ft. Eng muhim, asosiy, yetakchi. Bosh masala. Bosh sabab. Paxta — bosh vazifa. ▬ Keyinchalik maktab sahnasida o‘ynaladigan spektakllarda hamisha bosh rollarni ijro etadigan bo‘ldi. S. Karomatov, Hijron
— Huzuringizga kelishimning bosh sababi shundadir! — dedi Hasanali. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar

7. sft. ft. Eng oldingi, birinchi. Bosh bola. Bosh kelin. ▬ Qutidor bo‘lsa, ko‘z ochib ko‘rgan qudamiz, xotining bo‘lsa, bosh kelinimiz. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar
Yoshi ulg‘ayganda uylanganidan, bosh bolasi men edim. Oybek, Tanlangan asarlar

8. ko‘chma s.t. .t. Odam, kishi. Bir boshga bir o‘lim. Maqol
Bir boshga yuzta xo‘jayin bor. S. Nurov, Narvoy
Bu bosh dunyoga kelib nimalarni ko‘rmadi-a! A. Qodiriy, O‘tgan kunlar

9. (sanoq sonlar bilan) Chorva hisobida har bir adad jonivor. O‘n bosh ot. Ikki bosh qo‘y. Har bosh sigirdan ikki yarim ming litrdan sut sog‘ib olindi. ▬ Kolxoz chorvasiga bir yuz o‘n to‘qqiz bosh mol qo‘shildi. A. Qahhor, Qo‘shchinor chiroqlari

10. Tik narsalarning tepa qismi, uchi, cho‘qqisi. Shamol bo‘lmasa, daraxtning boshi qimirlamaydi. Maqol
Toqatliga tog‘lar egar boshini, toqatsizning birovlar yer oshini. Maqol
Quyosh tik ko‘tarilib issiqdan maysalarning boshi egildi. Shuhrat, Shinelli yillar
Gul ochilgay qonlarning boshida, Lolalar bor buloqlarning toshida. H. Olimjon

11. Biror marosim, tadbir, voqea-hodisaning ro‘y berish, amalga oshish jarayonidagi dastlabki bosqich. Yusufbek hojining o‘zi ish boshida turib, Oybodoqqa tashqari hovlini tozalatardi. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar
Yuring, xolajon, qizni o‘zim topa-man, to‘yning boshida o‘zim bo‘laman, yor-yorni ham o‘zim aytaman O. Yoqubov, Pyesalar
Bildimki, bu ig‘volarning boshida o‘zi bosh-qosh. K. Yashin, Hamza

12. Yon, old, tomon. Saidmurod aka xashakchilar boshiga borganda, ular tushlikka chiqishgan ekan. N. Qobul, Bemorlar
Tez-tez boshimga borib tur. S. Ahmad, Yulduz

13. O‘rin, karavot va shu kabilarning bosh qo‘yiladigan yuqori tomoni; shunday o‘rinda yotgan kishining beldan yuqori tomonidagi joy. so‘ri ustiga yozilgan o‘rinning bosh tomonidagi uchi tepaga cho‘nqaytirib qo‘yilgan yostiqlar ozoda hayotdan xabar berardi. Shuhrat, Shinelli yillar
o‘rnidan dik etib turib, karavot boshiga tashlab qo‘yilgan shimning kamarini sug‘urib oldi. M. M. Do‘st, Lolazor
Asqar ota borib, sag‘ananing bosh tomoniga cho‘kka tushdi va baland ovoz bilan quron o‘qidi. A. Qahhor, Asarlar
Hoji Kumushning boshiga kelib o‘tirdi. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar
— Bir vaqt hushimga kelsam, otam boshimda yig‘lab o‘tiribdi, — dedi Hoji xola. M. Ismoiliy, Farg‘ona tong otguncha

14. Ba’zi otlar bilan birikib, shu ot orqali ifodalangan narsaning o‘zini yoki u o‘rnashgan joyni, yon-atrofini bildiradi. Nigor oyim o‘choq boshida ovqat pishirish bilan mashg‘ul edi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon
Mullanavro‘z xirmon boshida qoldi. S. Ayniy, Qullar
Otam mash’alani tutib, oxur boshiga bordilar. Sh. Xolmirzayev, Og‘ir tosh ko‘chsa
Haydar ota shu bahona bilan u yoq-bu yoqni ham ko‘ray deb, aylanishroq bo‘lsa ham, bozor boshidan yurdi. A. Qahhor, Asarlar

15. Cho‘ziq, davomli, bo‘yli narsalar, joy, maydonlarning boshlanish joyi yoki oxiri, etagi; shunday narsalarning ikki uchidan, chekkasidan, tomonidan biri. Daryo boshlangan joy daryo boshi deyiladi. Geografiya
Yormat Yo‘lchini sudrab, ko‘chaning boshiga, aravalar to‘xtagan joyga yugurdi. Oybek, Tanlangan asarlar
Xiyobonning bu boshida naqshdor, havorang baland ayvonning bir chekkasi ko‘rinib turardi. A. Qahhor, Asarlar
Avaz dala boshida, omonat bir chayla soyasida soch olib turardi. S. Siyoyev, Avaz
Xonaning u boshidan bu boshiga yurdi. Shuhrat, Shinelli yillar

16. Voqea, hodisaning, biror muddat yoki faslning, asar, matn va shu kabilarning boshlanish joyi, payti, avvali, muqaddimasi. Hikoyaning boshi. Yilning boshi. Ishimning boshi yo‘q, Oshimning moshi yo‘q. Maqol
To‘yning boshi — boshlanguncha. Maqol
Qiz so‘zning boshini eshitib iljaydi, oxirini eshitib, qo‘rquvdan bo‘zardi. P. Tursun, O‘qituvchi
Mamlakat urushning boshidayoq otadan ayrilib, ona qo‘lida qoldi. O‘. Umarbekov, Sirli sohil
To‘ti bu xatning boshini eshitiboq, o‘zini yerga ko‘tarib urgan edi. S. Zunnunova, Olov
— Men, bo‘lmasa, gapni boshidan boshlay, — dedi Abdurasul. P. Tursun, O‘qituvchi
Sentyabr boshlarida polk g‘arbga tomon yo‘l oldi. Oybek, Tanlangan asarlar
Homidning sovchisi boshqa sovchilarning muqaddimasi, yoz boshida keladigan qaldirg‘ochlarning yo‘lboshchisi edi. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar

17. Voqea, hodisa va shu kabilarning boshlanishi uchun bahona bo‘lgan narsa, dastlabki sabab. Qo‘shnimning oshi — janjalning boshi. Maqol
Qumriniso Sobiraxonga ko‘z qisib: — O‘yin-kulgimizning boshi Bahrixonning to‘yi bo‘ladi, — dedi. A. Qahhor, Xotinlar
Baxtni birovlarning ostonasidan qidirishning o‘zi baxtsizlikning boshi! A. Qahhor, Og‘riq tishlar

18. Ba’zi o‘simliklarning kalla yoki chochoq shaklidagi hosili, mevasi. Bir bosh uzum. Bir bosh karam. Topgan gul keltirar, topmagan — bir bosh piyoz. Maqol
Pesh-taxta oldiga borib, savatdagi uzumdan bir bosh tanladi-da, tarozi pallasiga qo‘ydi. K. Yashin, Hamza
Qayoqdan ham bir bosh ko‘knor topib ichirdik, og‘ziga jiydaning suvini tomizib ko‘rdik. S. Siyoyev, Yorug‘lik

19. (sanoq sonlar bilan) Karra, hisob. Besh bosh qilib olmoq. O‘n bosh qilib to‘lamoq.

20. 3-shaxs egalik va jo‘nalish kelishik, o‘rin-payt kelishik, chiqish kelishik affikslari bilan ko‘makchi vazifasida qo‘llanadi (boshiga, boshida, boshidan).

Antonim(lar)i: oxir
Sinonim(lar)i: asosiy [a], aql [a], kalla [f-t]

1. bosh I Ot
organizmning bo‘yindan yuqori qismi, kalla; miya; aql-idrok, fikrlash qobiliyati; rahbar; dona (hayvon, piyoz kabilarni sanashda ishlatiladigan numerativ); bir bandga birlashuvchi bir qancha shingil; eng yuqori qism; boshlanish nuqtasi; oyoq kiyimining taglikka birlashtiriluvchi qismi

2. bosh II Sifat
eng oldingi, birinchi; asosiy, muhim; katta; rahbarlik qiluvchi, boshchilik qiluvchi

Paronimi: mavjud emas.

Bosh bo‘laklar – gapning grammatik asosini tashkil etuvchi va boshqa bo‘laklarni o‘ziga tobelantiruvchi gap bo‘lagi turi. Bosh bo‘lak – kesim va ega.

Kesim. Kesim – tasdiq/inkor, mayl, zamon shaxs/son ma’nosi va shakliga ega bo‘lgan, gapning egasi haqidagi xabarni ifodalovchi bo‘lak. Nutqda kesimsiz gap bo‘lishi mumkin emas. Gapda kesim bo‘lmasa, u o‘zbek tili uchun to‘liqsiz gap. Kesim qaysi turkum so‘zi bilan ifodalansa, shu turkum so‘rog‘iga javob bo‘ladi. U qo‘llanishiga ko‘ra ikki xil: 1) mustaqil kesim; 2) nomustaqil kesim.

Mustaqil kesim sodda gap tarkibida ham, qo‘shma gap tarkibida ham bir xil ma’no beradi. Mas., Karim keldi, lekin Salim kutmadigapidagi har ikki kesim shu qo‘shma gap tarkibida ham, ajratilgan sodda gap tarkibida ham bir xil ma’noga ega. Qiyoslang:Karim keldi. Salim kutmadi.

Nomustaqil kesim. Ayrim kesim sodda gap tarkibida boshqa, qo‘shma gap tarkibida boshqa ma’no beradi: Salim kelsa, men boramangapi tarkibidagi ergash gapning kesimi“shart”ma’nosini ifodalamoqda. Lekin qo‘shma gap sodda gapga ajratilsa, bu kesimning ma’nosi o‘zgaradi: Salim kelsa (istak). Bu – nomustaqil kesim. -sa shart mayli qo‘shimchasi, uning -sa edi, -ganda edi o‘tgan zamon ko‘rinishi, -di ham, -ganicha yo‘q, -ganicha yo‘q edi, -gan edi, -ardi, -ar ekan o‘tgan zamon qo‘shimchasi kabilar nomustaqil kesimni shakllantiradi.

 

Qo‘shma gap tarkibida

Sodda gap tarkibida

Havo ochilsa, ishni boshlaymiz.

Havo ochilsa.

Kitobim bo‘lsa edi, tezda bajarar edim.

Kitobim bo‘lsa edi.

Salim kelganda edi, bir zumda hal qilar edik.

Salim kelganda edi.

U aytardi(aytsa edi), men bajarardim.

U aytardi.

 

Boshqa shaklli kesim mustaqil kesim sanaladi.

Kesimning ifodalanishi. Kesim ifodalanishiga ko‘ra ikki xil: 1)fe’l kesim;2)      ot kesim.

Fe’l kesim.Sof fe’l bilan ifodalangan kesimfe’l-kesim deyiladi:Men maktabga boraman. Po‘lat xatni kecha yuborgan.

Ot kesim. Ot, sifat, son, olmosh, ravish, taqlid, modal va harakat nomi bilan ifodalangan kesim – ot kesim: 1) ot-kesim: Qarg‘a nima deyotganini bilmaymiz, chunki u – qarg‘a, biz – odam; 2) sifat-kesim: E taqsir, qissamiz uzun;3) son-kesim: Ikki karra ikki – to‘rt;4) ravish-kesim: O‘zlashtirishing – yodaki. 5) taqlid-kesim: Hamma tomon g‘ovur-g‘uvur. 6) olmosh-kesim:Sen – mensan-u, men –senman, qissamni bayon etsam;7) modal-kesim: Tinchlik yo‘q.

Kesimningtuzilishi.Kesim tuzilishiga ko‘ra ikki xil: a)sodda kesim; b) murakkab kesim.

Sodda kesim bir so‘z bilan ifodalanadi: 1.Sen bahorni sog‘inmadingmu? 2. Majlis shunga qaror qildi. Qo‘shma, juft, takroriy so‘z, ibora bilan ifodalangan kesim ham sodda kesim deyiladi. Chunki u yaxlit holda bitta so‘z yoki unga teng hodisa.

Murakkab kesim birdan ortiq so‘z bilan ifodalanadi: 1.Ayozli kunlar birin-ketin o‘tib borayotir.Murakkab kesim tarkibidagi ikkinchi so‘z ko‘makchi fe’l, bog‘lama, nisbiy so‘z bo‘lishi ham mumkin. Murakkab kesimga misol: a) birikmali: Bu kun biz uchun og‘ir kun; O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat;b) to‘liqsiz fe’lli so‘z: Anjir kulchaday yirik va holvaytarday yumshoq edi;d) ko‘makchili so‘z: Hammasi sen uchun, Dilovar uchun;e) bog‘lamali: (q. Bog‘lama)Bunday odamlarni nodon hisoblashadi; f) ko‘makchi fe’lli: Hamma ham xalqiga xizmat qilgisi keladi.Murakkab ot-kesim quyidagi xususiyatga ega: a)  ot/sifat/son/olmosh/ravish+"bo‘lmoq"fe’li yoki to‘liqsiz fe’l: Mehnat qancha qiyin bo‘lsa, noni shuncha shirin bo‘ladi;b) yo‘q/bor/oz/ko‘p/zarur/lozim/kerak+bo‘lmoq fe’li yoki to‘liqsiz fe’li: Uzoqda ko‘ringan sharpa bir zumda yo‘q bo‘ldi;d) harakat nomi+kerak/lozim/shart/darkor: Choyxona yangi solingan qishki binoga ko‘chib kirishi va bayramda ochilishi kerak edi.

Ega. Gapdagi xabarning kim yoki nima haqida ekanligini bildirib, kesimga tobe bo‘lgan bo‘lak – ega. Ega kim, nima, qayer so‘rog‘iga javob bo‘ladi: Kishilar (kim)Hakimani va boshqa qizlarni maqtashdi. O‘tloqda bedana (nima) ko‘p. Atrof (qayer?)jimjit.Ega bosh kelishikda bo‘ladi va ifodalanishi, odatda, quyidagicha: 1) ot: Shamol gul hidlarini atrofga taratdi; 2) olmosh: Ular to‘garak mashg‘ulotiga muntazam qatnashadi;3) harakat nomi: O‘qish tugadi;4) otlashgan (sifat, son, sifatdosh, ravish, taqlid)so‘z: Yaxshilar(sifat)ko‘paysin, yomon qolmasin. Ikkovimiz(son)dala aylandik. Bilgan (sifatdosh)bilganin ishlar, bilmagan (sifatdosh)barmog‘in tishlar. Ko‘plar(ravish)qatnashdi. Uzoqdan to‘plarning gumbur-gumburi (taqlid) eshitilardi;5) ibora: Uning yuziga oyoq qo‘yish axloqimizga zid;6) kengaygan birikma: Otlarning otxonaga olib o‘tilmagani Ziyodillani taajjublantirdi.Ba’zan teng aloqadagi bir necha so‘z ham butunicha yoki bo‘lak-bo‘lak ravishda ega bo‘lib kelishi mumkin: Otam bilan akam bozorga ketishdi. Ba’zan ega chiqish kelishigidagi so‘z bilan ham ifodalanishi mumkin. Bunda haqiqiy ega tushirilgan, undan oldin kelayotgan chiqish kelishigidagi so‘z ega vazifasini ifodalaydigan bo‘lib qoladi: Unda ham bu kitobdan bor. Bu gapdagi haqiqiy egani tiklash mumkin: Unda ham bu kitobdan biri bortarzida.

Hamma gapda ega qatnashavermaydi. Shu nuqtai nazardan gap egali va egasiz gapga bo‘linadi. (q. Gap).

Ega bilan kesimning shaxs-sonda mosligi.Ega bilan kesimning shaxs-sonda mosligini ikkiga bo‘lib o‘rganish mumkin: a) shaxsda moslik;b) sonda moslik.Shaxsda moslik. Ega va kesim bir-biri bilan shaxsda hamma vaqt mos bo‘ladi: Biz maktab jamoat ishida faol qatnashamiz. Nutqda Hayron bo‘lasan kishi tarzidagi gap qo‘llanadi. Bu gapda ega va kesim shaxsda moslashmagan: ega (kishi) III, kesim esa II shaxsda. Bu – kam uchraydigan hodisa. Sonda moslik. Bunda quyidagi holat muhim:a) fe’l-kesim I va II shaxsda ega bilan hamma vaqt sonda mos bo‘ladi: Biz yordam berdik;b) kesim III shaxsda ega bilan hamma vaqt sonda moslashavermaydi: 1) kishini bildirgan III shaxsdagi ega bilan fe’l-kesim sonda mos bo‘ladi: Dehqonlar ishni boshlab yubordilar;2) ko‘plikdagi kishini emas, narsa-buyumni bildirsa, fe’l-kesim, odatda, ega bilan sonda moslashmay, birlikda ishlatiladi: Kitoblar olindi; 3) ot-kesim ko‘plikdagi ega bilan ko‘pincha moslashmaydi: Uyda akam, opam va singlim bor edi;4) gapda eganing aniqlovchisi miqdor son bilan ifodalansa, kesim va ega birlik shaklida bo‘ladi: Uchta qiz yordamga keldi.Ega va kesim mosligini yuzaga keltirishda ohang muhim o‘rin tutadi:1.Yer xazina – suv oltin. 2. Qo‘l - yaratuvchi. 3.Bu – maktab, do‘stim.

Ega bilan kesim orasida tirening ishlatilishi.Quyidagi holatda ega bilan kesim orasiga tire qo‘yiladi: 1) gapning kesimi bosh kelishikdagi ot bilan ifodalanib, bog‘lama yoki kesimlik qo‘shimchasi bo‘lmasa: Toshkent – go‘zal shahar;2) gapning egasi yoki kesimi yoxud ikkisi ham harakat nomi bilan ifodalansa va bog‘lama bo‘lmasa: Kulish – umrni uzaytirish vositasi;3) gapning egasi yoki kesimi birikma bilan ifodalanib, tenglik, o‘xshatish, kabi ma’noni bildirsa va bog‘lama bo‘lmasa: Yaxshi qiz – yoqadagi qunduz;4) ega yoki kesim ko‘rsatish olmoshi yoxud miqdor son bilan ifodalanib, alohida ajratib ko‘rsatilsa, bog‘lama yoki kesimlik qo‘shimchasi bo‘lmasa: 1.Ana shu – mening uyim. 2.Uch karra uch – to‘qqiz;5) ega bilan kesim bu, u, mana bu so‘zi bilan ajratilganda tire shu so‘zdan oldin qo‘yiladi: Istiqlol – bu o‘zbek xalqining azaliy orzusi.

Quyidagi holatda ega bilan kesim orasiga tire qo‘yilishi lozimdek bo‘lsa ham, qo‘yilmaydi: 1) ega kishilik olmoshi bilan ifodalangan bo‘lsa va bog‘lama bo‘lmasa ham: U tajribali iqtisodchi;2) kesim bosh kelishikdan boshqa kelishik qo‘shimchasini olgan bo‘lsa: Butun umidimiz sendan;3) ega bilan kesim o‘rtasida ham yordamchi so‘zi bo‘lsa: Men ham kichik paxtakor;4) kesim sifat, son (miqdor sondan tashqari), ravish bilan ifodalansa: 1.Shahrimiz go‘zal. 2.Kitoblar soni beshta. 3.Mening orzularim ko‘p.5) ta’kidlash uchun yuklama qo‘llanganda: 1.Men ham talaba. 2.Yer xazinami? 3.Bu kitob-ku?Ba’zan ta’kidni kuchaytirish uchun kesimlik qo‘shimchasi bo‘lishiga qaramay, egadan keyin tire qo‘yilishi mumkin: Adabiyot — hayotning badiiy ifodasidir.

Bosh harf imlosi – 1995- yil 24- avgustda qabul qilingan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari”ning 66–74- paragraflarini o‘z ichiga oluvchi bosh harf bilan yozish haqidagi imlo qoidasi to‘plami.

Bosh harflar quyidagi hollarda ishlatiladi:1) kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Dilbar, O‘rinova, Muhabbat Majidovna, Azamat Shuhrat o‘g‘li, Hamza Hakimzoda, Muhammadsharif So‘fizoda, Mannon Otaboy, Navoiy, Furqat; Yelpig‘ichxon, Salomjon Alikov kabi; 2) joy nomi bosh harf bilan boshlanadi: Andijon, Yangiyo‘l (shaharlar), Naymancha, Buloqboshi (qishloq), Bodomzor, Chig‘atoy (mahallalar), Zavraq (dara), Yorqoq (yaylov), Qoratog‘, Pomir (tog‘), Oqtepa, Uchtepa (tepa), Zarafshon, Sirdaryo (daryo), Yoyilma (kanal); Turkiya, Hindiston (mamlakat) kabi. Bunday atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harf bilan yoziladi: Shimoliy Kavkaz, Markaziy Qizilqum kabi; 3) yulduz va sayyora, boshqa xil osmon jismining atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Hulkar, Qavs, Mirrix (yulduz va sayyoralar nomi), Tinchlik dengizi (Oydagi relyef nomi) kabi. Yer, quyosh, oy turdosh otlari sayyora nomi bo‘lib kelgandagina bosh harf bilan yoziladi: Yer Quyosh atrofida, Oy Yer atrofida aylanadi;4) madaniy-maishiy va savdo korxonasiga, adabiyot va san’at asariga, sanoat va oziq-ovqat mahsulotiga, shuningdek, transport vositasi, sport inshootiga qo‘yilgan nom bosh harf bilan boshlanadi: “Tong” (mehmonxona), “Saodat” (firma), “Navro‘z” (xayriya jamg‘armasi), „Kamalak» (matbaa birlashmasi), “G‘uncha” (bog‘cha), “Botanika” (sanatoriy), “Paxtakor” (stadion), “Qutlug‘ qon” (roman), “Dilorom” (opera), “Tanovar” (kuy), “Ozodlik” (haykal), “Jasorat” (yodgorlik), “Sino” (sovutgich) kabi; 5) muhim tarixiy sana va bayram nomi tarkibidagi birinchi so‘z bosh harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayiti, Navro‘z bayramikabi; 6) davlat, davlat oliy tashkiloti va mansabining, xalqaro tashkilot nomidagi har bir so‘z bosh harf bilan boshlanadi: O‘zbekiston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Misr Arab Respublikasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Raisi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Raisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Tinchlik Kengashikabi. Boshqa tarkibli nomda oliy mansabni bildiruvchi birinchi so‘zgina bosh harf bilan boshlanadi: Bosh vazirning o‘rinbosari, Mudofaa vaziri, Yozuvchilar uyushmasi, O‘zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi kabi. Vazirlik va idora, korxona va tashkilot nomi tarkibidagi birinchi so‘z bosh harf bilan boshlanadi: Sog‘liqni saqlash vazirligi, Fan va texnika davlat qo‘mitasi, Fanlar akademiyasi, Tilshunoslik instituti kabi; 7) davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir so‘z bosh harf bilan boshlanadi: “O‘zbekiston Qahramoni” (unvon), “Oltin Yulduz” (medal). Boshqa mukofot, faxriy unvon, nishon nomidagi birinchi so‘zgina bosh harf bilan boshlanadi: “Sog‘lom avlod uchun” (orden), “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi” (faxriy unvon), “Matbaa a’lochisi” (nishon) kabi; 8) gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanadi: Yer tagidan Muqaddasga bir qarab oldim (O.Yoq.). (Eslatma:1) ko‘chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining birinchi so‘zi (agar u atoqli ot bo‘lmasa) kichik harf bilan yoziladi: “Bu men”, – qo‘rqibgina javob berdi ko‘laga (O.Yoq.); 2) xatboshiga gapning sanaluvchi qismi chiqarilganda bunday qism oldidan chiziq qo‘yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi: Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rishga tayyorlash vaqtida tegishli organ (mansabdor shaxs) quyidagi masalani:

–mazkur ishni ko‘rib chiqish uning huquq doirasiga kirish-kirmasligini;

–ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi protokol va ishga oid boshqa material to‘g‘ri tuzilgan-tuzilmaganligini ... hal qiladi;3) gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qo‘yib sanalsa, bunday qism ham kichik harf bilan yoziladi: Hozirgi o‘zbek adabiy tilining lug‘at boyligi asosan besh manba negizida tarkib topgan: 1) umumturkiy so‘z; 2) o‘zbekcha so‘z; 3) tojik tilidan kirgan so‘z; 4) arab tilidan kirgan so‘z; 5) rus tilidan kirgan so‘z(“O‘zbek tili” darsligidan); 9) tarkibli nomning bosh harfidan iborat qisqartma, atoqli ot bo‘lmagan ba’zi birikmaning qisqartmasi bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qo‘shma Shtatlari), BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bo‘g‘inga teng qism bo‘lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU (Toshkent davlat texnika universiteti) kabi.

Boshqa tildan o‘zlashgan so‘zning talaffuzida o‘ziga xos me’yorlar bor. Ular quyidagilar: 1.Turkiy tillarda, ma’lumki, f undoshi bo‘lmagan, shuning uchun jonli so‘zlashuvda arab, fors va rus tillaridan o‘zlashgan so‘zlardagi «f»ni «p» deb talaffuz qilish hollari uchraydi: ulfat>ulpat, faner>paner, ferma>perma kabi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ularni «f» bilan talaffuz qilish me’yor holiga kelgan. 2. So‘z yoki bo‘g‘in boshida undosh tovushlarning qatorlashib kelishi turkiy tillarga xos bo‘lmagan. Bu hodisa keyinchalik boshqa tillardan o‘zlashtirilgan so‘zlar talaffuziga ham ta’sir qilgan – jonli so‘zlashuvda so‘z yoki bo‘g‘in boshida yoxud bo‘g‘indagi ikki undosh orasida bir unlining orttirilishiga olib kelgan: shkaf > ishkop, stakan > istakon, plan > pilon, traktor > tiraktir kabi. Bunday holat so‘z oxirida ham uchraydi: aql > aqil, fikr > fikir, ilm > ilim, hukm > hukum kabi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bunday so‘zlarni asl holicha (unli orttirmay) talaffuz qilish orfoepik me’yor sanaladi. Bunday me’yor shu tipdagi so‘zlarning yozuvdagi shaklini (imlosini) to‘g‘ri belgilashga ham yordam beradi. 3. Umumturkiy so‘zlarda ikki unli yonma-yon qo‘llanmaydi, bu hol arab tilidan o‘zlashgan oila, doir, rais, maorif, saodat, mutolaa kabi so‘zlar talaffuziga ta’sir qilgan: oila, doir, rais so‘zlarida bitta «y» orttirilgan (oyila, doyir, rayis kabi), maorif, saodat, mutolaa so‘zlari esa unlilarning diftonglashuviga – mo:rip, so:dat, mutola: kabi talaffuz qilinishiga olib kelgan. Keyingi bir asr ichida rus tilidan so‘z o‘zlashtirishning faollashganligi, ruscha o‘zlashmalarning rus tilidagi talaffuz va imlo me’yorlarini o‘zbek tiliga aynan singdirish an’anasining ustun bo‘lganligi o‘zbek tilida ikki unlining so‘z tarkibida yonma-yon kelishini orfoepik va orfografik me’yorga aylantirdi: biologiya, geometriya, geologiya, geodeziya va boshqalar. Bu hol arabcha o‘zlashmalarda (oila, doir, rais, maorif, saodat, matbaa, mutolaa kabilarda) ham ikki unlining yonma-yon talaffuz qilinishi va yozilishini me’yor darajasiga ko‘tardi. 4. Arab tilidan o‘zlashtirilgan ta’na, da’vo, ma’no, e’lon, me’mor, mo‘tabar kabi so‘zlarning birinchi bo‘g‘inidagi unlilar cho‘ziqroq talaffuz etiladi. 5. Rus tilidan o‘zlashgan so‘zlarda «i» unlisi o‘zbek tilining «i» unlisidan torroq va cho‘ziqroq talaffuz etiladi. tish (o‘zb.) – tip > ti:p (rus.), til (o‘zb.) – tir > ti:r (rus.) kabi. 6. Ruscha leksik o‘zlashmalarning urg‘usiz bo‘g‘inidagi «e» unlisi o‘zbekcha «e»dan ancha tor («i»ga yaqin) talaffuz etiladi: telefon > tilifon., televizor > tilivizir, adres > adris kabi. 7. Rus tili orqali o‘zlashgan so‘zlarda «a» unlisi o‘zbekcha «a»dan yo‘g‘onroq talaffuz etiladi: kana (o‘zb.) – kanal (rus) kabi. 8. Rus tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlardagi o‘rta keng, lablangan «o» unlisi urg‘uli bo‘g‘inda o‘zbek tilidagi o‘rta keng, lablangan «o‘»dan kengroq talaffuz etiladi: ton (rus.) – to‘n (o‘zb.), tok (rus.) – to‘q (o‘zb.), tort (rus.) – to‘rt (o‘zb.) kabi. 9. Jonli tilda «r» bilan boshlangan arabcha, forscha va ruscha so‘zlarning boshida bir «o‘» tovushining orttirilishi ancha keng tarqalgan: ro‘za>o‘raza, rus>o‘ris, ro‘mol>o‘ramol kabi. Adabiy talaffuz me’yori sifatida ro‘za, rus, ro‘mol shakllari saralangan. 10. Rus tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlarning oxirida lab-tish «v» undoshi jarangsiz «f» tarzida talaffuz qilinadi: aktiv > aktif, passiv > passif, ustav > ustaf, kursiv > kursif kabi; «v»ning jarangsizlanishi so‘z ichidagi assimilyativ holatda ham yuz beradi: avtomat > aftomat, stavka > stafka kabi. Bunday talaffuz adabiy til uchun me’yor sanaladi, ammo o‘zbek tilining o‘z so‘zlarida qo‘llanadigan lab-lab «v» undoshi so‘z oxirida ham, jarangsiz undosh ta’sirida ham «f» ga o‘tmaydi: ov, birov, ovqat, shavkat kabi. (Bu holat ham orfoepik me’yor sanaladi). 11. Rus tilidan o‘zlashtirilgan so‘zning ko‘pchiligida urg‘u erkin bo‘ladi, bu hol o‘zbek adabiy tili va talaffuziga ham singib bormoqda: atlas, trolleybus, tramvay kabi. 12. O‘zbek tilidagi urg‘u asosan so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi, ammo ayrim o‘zlashgan so‘zlarda urg‘u so‘zning oldingi bo‘g‘inlarida bo‘lishi ham mumkin: hamma, jami, hamisha, afsuski kabi. Bunday holatlardan xabardor bo‘lish adabiy talaffuz me’yoriga amal qilish imkonini beradi.

 

Boshqird tili – boshqird xalqining tili.Turkiy tillar g‘arbiy tarmog‘ining qipchoq guruhiga kiradi. Boshqird tilida 1 millionga yaqin kishi so‘zlashadi (1992 yildagi ma’lumot). Ikkita asosiy shevasi bor: a) janubiy (yurmata); b) sharqiy (quvaqan). Boshqird tiliturkiy tillardan tatar tiliga yaqin turadi, faqat talaffuz va qisman grammatik jihatdan farqlanadi. Yozuvi arab (1929- yilgacha), lotin (1929–1939) va kirill (1940- yildan) alifbolari asosida.

 

1. “bo‘rk ol” desa, bosh olmoq: -

2. achaning boshiga bolish bo‘lmoq: -

3. achasining boshiga bolish bo‘lmoq: -

4. aql boshidin ketmoq: -

5. aqli boshidin ketmoq: -

6. ayol boshi bilan: -

7. ayronbosh: -

8. baxt qushi boshiga qo‘nmoq: -

9. bir boshdan: boshlanishidan, tartib bilan

10. bir boshga bir o‘lim: -

11. bir boshi ikki bo‘lmoq: -

12. bir boshini ikkita qildi: oilali qildi

13. bir boshini ikkita qilmoq: -

14. bir boshni ikkiqilmoq: -

15. bir yoqadan bosh chiqardi: hamjihat bo‘ldi, yakdil bo‘ldi

16. bir yoqadan bosh chiqarmoq: -

17. bir yostiqqa bosh qo‘ydi: turmush qurdi

18. bir yostiqqa bosh qo‘ymoq: -

19. bitta boshini ikki qilmoq: -

20. bitta boshini ikkita qilmoq: -

21. bitta boshni ikki qilmoq: -

22. bitta boshni ikkita qilmoq: -

23. bo‘rk ol desa bosh olmoq: biror ishni lozim bo‘lganidan ham qo‘pol qilib bajardi

24. bosh aylanmoq: -

25. bosh baloga qolmoq: -

26. bosh bilan kirib ketmoq: -

27. bosh bilan sho‘ng‘ib ketmoq: -

28. bosh bilan sho‘ng‘imoq: -

29. bosh bir joyga qovushmoq: -

30. bosh bog‘liq: -

31. bosh bukilmoq: -

32. bosh bukmoq: -

33. bosh chayqamoq : -

34. bosh chiqmaslik: -

35. bosh egdi: itoat qildi, bo‘ysundi

36. bosh egmoq: -

37. bosh g‘ovlab ketmoq: -

38. bosh ga ko‘tarmoq: -

39. bosh garang bo‘lib qolmoq: -

40. bosh ham qilmoq: -

41. bosh kal bo‘lsa ham, ko‘ngil nozik: -

42. bosh ko‘kda: -

43. bosh ko‘kka yetmoq: -

44. bosh ko‘kka yetmoq: -

45. bosh ko‘tardi: 1) qaradi 2) qilib turgan ishini to‘xtaldi 3)qo‘zg‘aldi, harakat qildi 4) kurashga chog‘landi 5) unib chiqdi

46. bosh ko‘tarib yurmoq: -

47. bosh ko‘tarib yurolmay qolmoq: -

48. bosh ko‘tarib yurolmaydigan qilmoq: -

49. bosh ko‘tarmaslik: -

50. bosh ko‘tarmoq: -

51. bosh ko‘tarolmay qolmoq: -

52. bosh o‘nta: -

53. bosh o‘ynab, jon tar kin urmoq: -

54. bosh ochiq: -

55. bosh ochmoq: -

56. bosh og‘rig‘i: ortiqcha tashvish, dahmaza

57. bosh og‘riq: -

58. bosh og‘ritmoq: -

59. bosh olib: -

60. bosh omon: -

61. bosh omon bo‘lmoq: -

62. bosh oqqan: -

63. bosh osmonda: -

64. bosh osmonga yetmoq: -

65. bosh qashigani: -

66. bosh qashimoqqa: -

67. bosh qashishga: -

68. bosh qashlagani: -

69. bosh qashlashga: -

70. bosh qo‘shdi: aralashdi, qatnashdi

71. bosh qo‘shmoq: -

72. bosh qorong‘i: -

73. bosh qotdi: -

74. bosh qotirdi: astoydil o‘yladi, chuqur fikrladi

75. bosh qotirmoq: -

76. bosh shishmoq: -

77. bosh silamoq: -

78. bosh suqdi: 1)gavdasi tashqarida qolib, boshini tiqqan holda qaradi 2)aralashdi

79. bosh suqmoq: -

80. bosh suqmoq : -

81. bosh tiqmoq: -

82. bosh tortmoq: -

83. bosh toshdan: -

84. bosh toshdan bo‘lmoq: -

85. bosh tovlamoq: bosh to‘lg‘amoq, bosh tortmoq

86. bosh urib kelmoq: najot izlab, panoh istab kelmoq.

87. bosh ustiga: -

88. bosh yostiqqa tegmoq: -

89. bosh yostiqqa yetmoq: -

90. boshda danak chaqmoq: -

91. boshda kaltak sinmoq: -

92. boshda tegirmon toshi yurgizmoq: -

93. boshda tosh chaqmoq: -

94. boshda yong‘oq chaqilmoq: -

95. boshda yong‘oq chaqmoq: -

96. boshdan chiqarmoq: -

97. boshdan kechirmoq: -

98. boshdan kechmoq: -

99. boshdan o‘tkazmoq: -

100. boshdan o‘tmoq: -

101. boshdan ortib yotmoq: -

102. boshdan oshib: -

103. boshdan oshib yotmoq: -

104. boshdan oshib-toshib ketmoq: -

105. boshdan oshib-toshib yotmoq: -

106. boshdan oyoq: to‘la-to‘kis, bus-butun

107. boshdan soqit qilmoq: -

108. boshdan-oyoq azob chekmoq: -

109. boshg‘a ne kelturgay: -

110. boshga balo bo‘lmoq: -

111. boshga balo qilmoq: -

112. boshga bitgan balo bo‘lmoq: -

113. boshga bitgan ofat bo‘lmoq: -

114. boshga boshvoq qilmoq: -

115. boshga chiqib olmoq: -

116. boshga chiqmoq: -

117. boshga kelmoq: -

118. boshga ko‘tarmoq: -

119. boshga minmoq: -

120. boshga qilich kelganda ham: -

121. boshga qilich kelmoq: -

122. boshga qo‘ndirmoq: kiymoq

123. boshga solmaslik: -

124. boshga solmoq: -

125. boshga suv quymoq: -

126. boshga tushmoq: -

127. boshga urmoq: -

128. boshga urmoq: -

129. boshga yetmoq: -

130. boshga yostiq qilmoq: -

131. boshi achidi: fikrlash qobiliyatini yo‘qotdi

132. boshi aylandi: 1)behud bo‘ldi, muvozanatini yo‘qotdi 2)esankiradi

133. boshi aylanmoq: -

134. boshi aylantirdi: esankiratdi

135. boshi baloga qolmoq: -

136. boshi berk: -

137. boshi berk ko‘cha: -

138. boshi berk ko‘chaga kirib qolmoq: -

139. boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘ymoq: -

140. boshi berk ko‘chaga olib kirib qo‘ymoq: -

141. boshi berk ko‘chaga tiqmoq: -

142. boshi bilan kirib ketmoq: -

143. boshi bilan sho‘ng‘ib ketdi: butunlay berilib ketdi

144. boshi bilan sho‘ng‘ib ketmoq: -

145. boshi bilan sho‘ng‘imoq: -

146. boshi bog‘liq: -

147. boshi bukilmoq: -

148. boshi chiqmadi: xalos bo‘lmadi, qutulmadi

149. boshi chiqmaslik: -

150. boshi g‘ovlab ketmoq: -

151. boshi g‘ovladi: o‘ylayverib gangidi

152. boshi ga ko‘tarmoq: -

153. boshi garang bo‘lib qolmoq: -

154. boshi ikki bo‘lmoq: -

155. boshi ikkita bo‘ldi: uylandi

156. boshi ikkita bo‘lmoq: -

157. boshi kal bo‘lsa ham, ko‘ngli nozik: -

158. boshi ketmoq: -

159. boshi ko‘kda: -

160. boshi ko‘kka tegmoq: -

161. boshi ko‘kka yetdi: behad sevindi

162. boshi ko‘kka yetishmoq: -

163. boshi ko‘kka yetmoq: -

164. boshi ko‘kka yetmoq: -

165. boshi ko‘ksiga tushmoq: -

166. boshi o‘nta: -

167. boshi ochiq: -

168. boshi omon: -

169. boshi omon bo‘lmoq: -

170. boshi oqqan: -

171. boshi oqqan tomon: duch kelgan taraf

172. boshi osmonda: nihoyatda xursand

173. boshi osmonga yetmoq: -

174. boshi osmonga yetmoq: -

175. boshi qorong‘i: -

176. boshi qotdi: -

177. boshi shishdi: o‘ylayverib gangidi

178. boshi shishmoq: -

179. boshi toshdan: -

180. boshi toshdan bo‘lmoq: -

181. boshi tuynukdan chiqib ketayotgani yo‘q: -

182. boshi uzra javr toshi yog‘moq: -

183. boshi xush: -

184. boshi yostiqqa tegmoq: -

185. boshi yostiqqa yetganda: kasal bo‘lib qolganda

186. boshi yostiqqa yetmoq: -

187. boshi yostuqqa tegmaslik: -

188. boshida danak chaqdi: ortiq darajada azobladi

189. boshida danak chaqmoq: -

190. boshida kaltak sinmoq: -

191. boshida tegirmon toshi yurgizmoq: -

192. boshida tosh chaqmoq: -

193. boshida yong‘oq chaqilmoq: -

194. boshida yong‘oq chaqmoq: -

195. boshidan chiqarmoq: -

196. boshidan kechirdi: 1)o‘z hayotida ko‘rdi 2)ma’lum bir muddat fikrladi

197. boshidan kechirmoq: -

198. boshidan kechirmoq : -

199. boshidan kechmoq: -

200. boshidan ketarmoq: -

201. boshidan ketmaslik: -

202. boshidan o‘tkazmoq: -

203. boshidan o‘tmoq : -

204. boshidan ortib yotmoq: -

205. boshidan oshib: -

206. boshidan oshib yotibdi: ortiq darajada, benihoya ko‘p

207. boshidan oshib yotmoq: -

208. boshidan oshib-toshib ketmoq: -

209. boshidan oshib-toshib yotmoq: -

210. boshidan oyoq: -

211. boshidan soqit qilmoq: -

212. boshiga balo bo‘lmoq: -

213. boshiga balo qilmoq: -

214. boshiga bitgan balo bo‘lmoq: -

215. boshiga bitgan ofat bo‘lmoq: -

216. boshiga boshvoq qilmoq: -

217. boshiga chiqib olmoq: -

218. boshiga keldi: o‘yladi, idrok qildi, fahmladi

219. boshiga kelmoq: -

220. boshiga ko‘tardi: qattiq shovqin soldi, yuksak darajada izzat-hurmat qildi

221. boshiga ko‘tarmoq: -

222. boshiga qilich kelganda ham: -

223. boshiga qilich kelmoq: -

224. boshiga qilich kelsa ham: har qanday sharoitda ham

225. boshiga solmoq: -

226. boshiga suv quymoq: -

227. boshiga tushmoq: -

228. boshiga urmaydi: kerak emas

229. boshiga urmoq: -

230. boshiga urmoq: -

231. boshiga yetdi: halok qildi

232. boshiga yetmoq: -

233. boshiga yostiq qilmoq: -

234. boshim ustiga: -

235. boshimizning ustiga: -

236. boshin ko‘tarmoq: -

237. boshin tafakkur yoqasina chekmoq: -

238. boshina chiqmoq: -

239. boshingda qolmoq: -

240. boshingda qolmoq : -

241. boshingdan ordona qolmoq: -

242. boshingdan qolmoq: -

243. boshini achitdi: me’yoriy fikrlash qobiliyatini yo‘qotdi

244. boshini aylantirmoq : -

245. boshini aylantirmoq: -

246. boshini band qilmoq: -

247. boshini bermoq: -

248. boshini bog‘lamoq: -

249. boshini bukdi: uyat-nomusdan bosh ko‘tarolmaydigan holatga tushirdi

250. boshini bukish: -

251. boshini bukmoq: -

252. boshini egmoq: -

253. boshini ham qilmoq: -

254. boshini ikkita qilmoq: -

255. boshini ko‘kka yetkazmoq: -

256. boshini ko‘kka yetqazmoq: -

257. boshini ko‘tardi: yotib qolgan xastalikdan keyin sog‘aya boshladi

258. boshini ko‘tarib yura olmaslik: -

259. boshini ko‘tarmoq: -

260. boshini ko‘tarolmasdan yurmoq: -

261. boshini og‘ritdi: 1) o‘yladi 2) miyasini charchatdi

262. boshini og‘ritmoq: -

263. boshini olib chiqib ketmoq: -

264. boshini olib ketdi: butunlay tashlab ketdi

265. boshini olmoq: -

266. boshini osmonga yetkazmoq: -

267. boshini qashigani: -

268. boshini qayerga urmoq: -

269. boshini qayerga urmoq: -

270. boshini qayoqqa urishini bilmadi: ilojini topa olmadi

271. boshini qotirmoq: -

272. boshini quyi egmoq: -

273. boshini silamoq: -

274. boshini suqmoq: -

275. boshini tiqmoq: -

276. boshini tutmoq: -

277. boshini ushlamoq: -

278. boshini xam qildi: uyat-nomusdan boshini ko‘tarolmaydigan holatga tushirdi

279. boshini xam qilish: -

280. boshini xam qilmoq: -

281. boshini yedi: yo‘q qildi, halok qildi

282. boshini yemoq: -

283. boshini yemoq: -

284. boshini yerga bukmoq: -

285. boshini yerga bukmoq : -

286. boshini yo‘qotib qo‘ymoq: -

287. boshining g‘ovlashi: -

288. bosh-ko‘zini aylantirmoq: -

289. bosh-ko‘zni aylantirmoq: -

290. boshlari bir joyga qovushmoq: -

291. boshlarini bir joyga qovushtirdi: 1) hamjihat bo‘lib birlashtirdi 2) oila qurdirdi

292. boshlarini bir joyga qovushtirmoq: -

293. boshlarini bir yerga birlashtirmoq: -

294. boshlarini biriktirmoq: -

295. boshlarini biriktirmoq : -

296. boshlarini qo‘shmoq: -

297. boshlarini qovushtirmoq : -

298. boshlarini qovushtirmoq: -

299. boshni aylantirmoq : -

300. boshni aylantirmoq: -

301. boshni band qilmoq: -

302. boshni bermoq: -

303. boshni bir joyga qovushtirmoq: -

304. boshni bir yerga birlashtirmoq: -

305. boshni biriktirmoq: -

306. boshni bog‘lamoq: -

307. boshni bukmoq: -

308. boshni egmoq: -

309. boshni ikkita qilmoq: -

310. boshni ko‘kka yetkazmoq: -

311. boshni ko‘kka yetqazmoq: -

312. boshni ko‘tarib yura olmaslik: -

313. boshni ko‘tarmoq: -

314. boshni ko‘tarolmasdan yurmoq: -

315. boshni og‘ritmoq: -

316. boshni olib chiqib ketmoq: -

317. boshni olmoq: -

318. boshni osmonga yetkazmoq: -

319. boshni qashigani: -

320. boshni qashishga: -

321. boshni qayerga urmoq: -

322. boshni qayoqqa urmoq: -

323. boshni qo‘shmoq: -

324. boshni qotirmoq: -

325. boshni qovushtirmoq : -

326. boshni qovushtirmoq: -

327. boshni quyi egmoq: -

328. boshni silamoq: -

329. boshni suqmoq: -

330. boshni tiqmoq: -

331. boshni ushlamoq: -

332. boshni xam qilmoq: -

333. boshni yemoq: -

334. boshni yerga bukmoq: -

335. boshni yo‘qotib qo‘ymoq: -

336. boshning g‘ovlashi: -

337. boshqa gap edi: -

338. boshqa minmoq: -

339. boshqorong‘i: -

340. boshtin kechmoq: -

341. boshtin-oyoqqa: -

342. boshvoq solmoq: bo‘ysundirmoq, jilovlamoq

343. butun boshli: -

344. butun boshlik: -

345. butun boshliq: -

346. chap yonbosh bilan turmoq: -

347. chap yonboshi bilan turmoq: -

348. chiqmagan bosh: -

349. chiqmagan boshi: -

350. dargohga bosh urmoq: -

351. dargohiga bosh urdi: xokisor bo‘ldi, xokisorlik qildi

352. dargohiga bosh urmoq: -

353. davlat qushi boshiga qo‘nmoq: -

354. dil boshqa, til boshqa: -

355. dili boshqa, tili boshqa: -

356. do‘ppi ol desa bosh olmoq: biror ishni lozim bo‘lganidan ham qo‘pol qilib bajardi

357. dunyoni boshiga ko‘tarmoq: -

358. egilgan bosh: -

359. egilgan boshi: uyat-nomusdan bosh ko‘tarolmaydigan holatga tushirdi

360. egilmagan bosh: -

361. eshigiga bosh qo‘ydi: xokisor bo‘ldi, xokisorlik qildi

362. eshigiga bosh qo‘ymoq: -

363. eshikka bosh qo‘ymoq: -

364. gapni boshqa tomonga burmoq: -

365. gapni boshqa yoqqa burmoq: -

366. hush boshdan uchdi: -

367. hushi boshidan uchdi: esankiradi

368. ichini bir nima tirnay boshlamoq: -

369. ichini nimadir tirnay boshlamoq: -

370. ichni bir nima tirnay boshlamoq: -

371. ichni nimadir tirnay boshlamoq: -

372. ikki kemaning boshini tutmoq: -

373. it kunini boshga solmoq: -

374. it kunini boshiga solmoq: -

375. kaltak boshda sinmoq: -

376. kaltak boshida sinmoq: -

377. katta boshini kichik qilmoq: -

378. katta boshni kichik qilmoq: -

379. kunini boshga solmoq: -

380. kunini boshiga solmoq: -

381. mushtday boshdan: -

382. mushtday boshidan: -

383. nomimni boshqa qo‘yaman!: biror ishni bajarishga qasd qilganlikni bildirishda aytiladi

384. nomimni boshqa qo‘ymoq: -

385. o‘z boshcha: -

386. o‘z boshicha: -

387. onaning boshiga yostiq bo‘lmoq: -

388. onasining boshiga yostiq bo‘lmoq: -

389. ostonasiga bosh qo‘ydi: xokisor bo‘ldi, xokisorlik qildi

390. ostonasiga bosh qo‘ymoq: -

391. otimni boshqa qo‘yaman!: biror ishni bajarishga qasd qilganlikni bildirishda aytiladi

392. otimni boshqa qo‘ymoq: -

393. oyog‘iga bosh qo‘ydi: xokisor bo‘ldi, xokisorlik qildi

394. oyog‘iga bosh qo‘ymoq: -

395. oyog‘iga bosh urdi: xokisor bo‘ldi, xokisorlik qildi

396. oyog‘iga bosh urmoq: -

397. oyoqqa bosh qo‘ymoq: -

398. oyoqqa bosh urmoq: -

399. qayga boshini urmoq: -

400. qayoqqa bosh urmoq: -

401. qayoqqa bosh urmoq : -

402. qayoqqa boshini urmoq : -

403. qayoqqa boshini urmoq: -

404. qayoqqa boshni urmoq: -

405. qaysi toshga bosh urmoq: -

406. qaysi toshga boshini urmoq: -

407. qaysi toshga boshni urmoq: -

408. qirq yigitga bosh bo‘lmoq: -

409. so‘zni boshqa tomonga burmoq: -

410. sog‘ boshini savdoga qo‘ymoq: -

411. tegirmon boshi: Tegirmon joylashgan joy

412. til boshqa, dil boshqa: -

413. tili boshqa, dili boshqa: -

414. xotin boshi bilan: -

415. yo‘l boshlamoq: -

416. yo‘rig‘i boshqa : -

417. yo‘riq boshqa : -

418. yostiqdan bosh ko‘tarmoq: yotib qolgan xastalikdan keyin sog‘aya boshladi

1. Adoq – bel – bosh
Ma’nosiga ko‘ra
(joylashish o‘rnining yuqoriligiga ko‘ra)

2. Aql – fahm – tamiz – es – miya – bosh – kalla
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ijobiy-salbiylik belgisiga ko‘ra )

3. Boshqa – o‘zga – yot – begona – raqib
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgining kuchli ifodalashiga ko‘ra )

4. Boshqacha – bo‘lakcha – o‘zgacha – ayricha
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ko‘p-oz qo‘llanishiga ko‘ra )

5. Don – bug‘doy – boshoq – xirmon
Ma’nosiga ko‘ra
(miqdor-ko‘lamining ortib borishiga ko‘ra)

6. O‘tirmoq – yonboshlamoq – cho‘zilmoq – uzala tushmoq – yotmoq
Ma’nosiga ko‘ra
(holat darajasiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.