Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {dam}
So‘z bo‘g‘inlari: dam
Izoh(lar)i:
dam [dam ]

1. Nafas, tin. Baxtingiz bor ekanki, menday ko‘li yengil, dami o‘tkir romchiga yo‘liqdingiz. K. Yashin, Hamza

2. Ishdan bo‘sh vaqt; orom, hordiq. Ertaga yakshanba, dam olish kuni. O‘zbekiston bahorining gurkiragan payti. Gazetadan

3. Biror narsa ichiga yig‘ilgan, to‘plangan havo, gaz. Ahmad, dami chiqqan pufakdek, bo‘shashib o‘tirib qoldi. Mirmuhsin,Me’mor

4. Oshqozon yoki ichakda ovqatdan paydo bo‘lgan yel, gaz. Xom o‘rik qorinni dam qilar, G‘o‘r masala — boshga kalava. Maqol

5. Taft, issiq, harorat. Ammo o‘ziyam damiga osh pishadigan otaxonlardan. O. Yoqubov, Pyesalar.

6. Kuch, zo‘rlik; shiddat. Azimjon o‘z rotasidagi jangchilar bilan dushmanning damini kesdi. N. Safarov, Olovli izlar

7. Kibr-havo; hovur. Damidan tushmoq (qaytmoq). Hali xomsan, pisharsan, bu damingdan tusharsan. Maqol

8. Bug‘, hovur, par

9. On, lahza; kez, payt. Baxtli damlar. Bir dam jim qolmoq. Shu damgacha. Shu damda. Chilla, har dami tilla. Maqol

10. Ba’zan, goh, goho. Yo‘lchi ertadan kechgacha dam u ekinda, dam bu ekinda Qambar bilan birga ishlaydi. Oybek, Tanlangan asarlar

11. Temirchilarning ko‘ra yoki o‘choqdagi ko‘mirni yondirish uchun havo yuboradigan, charmdan ishlangan asbob. Farhod Temirchidan bir ko‘ra, bir dam so‘rab oldi. Farqod va Shirin

12. Dam orqali o‘choqqa, ko‘raga havo yubormoq. O‘choqning orqasidagi uyda ikki kishi zo‘r berib, to‘xtovsiz o‘choqqa dam beradi. Oydin,Hazil emish

13. Chet, qirg‘oq. Ibrohimov oyog‘ini yozgani o‘rnidan turdi va ayvonning damiga borib uzoqdagi kaptarrang tog‘larga qaradi. A. Qahhor, Qo‘shchinor chiroqlari

14. Asbobning kesadigan, o‘tkir tomoni, tig‘i; tig‘. Rahimberdi katta ketmonning damini egovlab, xirgoyi qilib o‘tirardi. X. To‘xtaboyev, Shonli avlod

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: nafas [a], vaqt [a]

1. dam I Bog‘lovchi
ayiruv bog‘lovchisi

2. dam II Ot
havo; tovush, nutq; tinim; kasallikni haydovchi nafas (“kuf-suf”); nafas

3. dam III Ot
temirchilik termini. Uchoqdagi olovga havo puflab beruvchi asbob

4. dam IV Ot
on, payt, vaqt, kez

5. dam V Ot
tig‘ (pichoqning tig‘i), o‘tkir joy; o‘tkirlik

6. dam VI Sifat
havo yig‘ilib, yurishmay qolgan; sernam va issiq (kesim bo‘lib keladi)

Paronimi: mavjud emas.

Yordamchi so‘zlar – mustaqil atash ma’nosiga ega bo‘lmaydigan, so‘roq qabul qilmaydigan, mustaqil gap bo‘lagi bo‘lib kela olmaydigan, so‘z yasalishi va shakl yasalishi uchun asos bo‘la olmaydigan so‘zlar. Bunday so‘zlar turli grammatik ma’no va munosabatlarni ifodalash uchun xizmat qiladi. U mustaqil so‘zda va gapda grammatik ma’no ifodalashning alohida turini tashkil etadi. Yordamchi so‘zlarga ko‘makchi, bog‘lovchi va yuklama kiritiladi.

Ko‘makchi mustaqil so‘z bilan birga kelib, oldin turgan so‘zni keyingi so‘z bilan sintaktik aloqaga kiritadi. Bu bilan kelishikka o‘xshaydi. Biz kelajakka ishonch bilan qaraymiz gapida ko‘makchi yordamida «holat» grammatik ma’nosi yuzaga chiqib, ishonchso‘zi qaraymiz so‘ziga bog‘lanadi. Telefon orqali gaplashdimgapidako‘makchining«vosita» ma’nosi yuzaga chiqib, telefonso‘zini gaplashdim so‘ziga bog‘lagan. Do‘stlik biz uchun hamisha ilhom va kuch-quvvat manbai bo‘lib kelgan gapida yordamchi so‘zlar«atalganlik» ma’nosini ifodalab, biz so‘zini bo‘lib kelgan so‘ziga bog‘lagan. Ko‘rinadiki, grammatik ma’no va vazifa birgalikda yashaydi.

Bog‘lovchi uyushiq bo‘laklarni, qo‘shma gapning tarkibiy qismlarini bog‘lash, ular orasida har xil tenglashtirish, zidlash, ayirish kabi grammatik ma’noni ifodalash uchun xizmat qiladi: olma va anor, o‘qidi, lekin yozmadikabi. Ba’zan gap boshida ham keladi: Sitora aytdi. Lekin Munira tushunmadi.

Yuklama ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no yuklash uchun qo‘llanadi.

Yuklamaning morfologik ma’no ifodalash imkoniyati uning sintaktik imkoniyatidan kengroq. Chunki ular mustaqil so‘z va gapga qo‘shimcha ma’no yuklashi bilan ahamiyatli.

Mustaqil so‘z ham o‘rni bilan yordamchi so‘zdek grammatik ma’no ifodalaydi: juda, eng, bag‘oyat, nihoyatda, o‘ta, sal, birmuncha kabi ravish daraja ma’nosini ifodalaydi; olmoq, bermoq, qolmoq, o‘tirmoq, chiqmoq, ketmoq, boshlamoq, bo‘lmoq kabi 40 dan ortiq ko‘makchi fe’l harakat ma’nosini nutqqa moslaydi, lug‘aviy ma’noga grammatik ma’no qo‘shadi: o‘qib chiqdi, yoza boshladi, qo‘rqib ketdikabi.

          Yordamchi so‘z turkumi tahlili. Yordamchi so‘z turkumi tahlili – uchta yordamchi so‘zlarning turi, xususiyatlarini aniqlash. Tartibi: 1. Yordamchi so‘zlarning qaysi guruhiga kirishi. 2. Vazifasiga ko‘ra turi. 3. Qo‘llanilishiga ko‘ra turi. 4. Tuzilishiga ko‘ra turi.

Namuna: Gulnor ikki haftadan buyon dadasi va onasi bilan birga har kun bog‘da ishlaydi. (Oyb.) Men-ku chidayapman. Faqat opasiga qiyin… (S.Ahm.)

Buyon – ko‘makchi, sof ko‘makchi; chiqish kelishigidagi so‘zni boshqarib kelgan; so‘z shaklidagi ko‘makchi.

Va – bog‘lovchi, teng bog‘lovchi; yakka qo‘llanadi; so‘z shaklidagi bog‘lovchi.

Ku – yuklama, ta’kid yuklamasi; qo‘shimcha yuklama.

1. adam aylamoq: Yo‘qotmoq, yo‘q qilmoq

2. balo odam: -

3. bet chidamaslik: -

4. bet chidamoq: -

5. beti chidamadi: andisha qildi, nomus qildi

6. beti chidamaslik: -

7. beti chidamoq: -

8. bo‘sag‘asi odam ko‘rmaslik: -

9. bosgan qadam: -

10. bosgan qadami: -

11. chakki qadam bosmoq: -

12. chayon chaqqan odamday: -

13. dam berdi: 1) havo oqimini kuch bilan haydab kiritdi 2) tinishga ruxsat etdi

14. dam berildi: istirohat qilishga imkon berildi

15. dam bermoq : -

16. dam bo‘lmoq: -

17. dam bosmoq: -

18. dam chiqmaslik: -

19. dam chiqmoq: -

20. dam ichda: -

21. dam ichda qolmoq: -

22. dam ichga tushib ketmoq: -

23. dam ichga tushmoq: -

24. dam ichiga tushib ketmoq: -

25. dam kesilmoq: -

26. dam o‘tmaslik: -

27. dam oldi: istirohat qildi, hordiq oldi

28. dam olmoq: -

29. dam rostlamoq: -

30. dam soldirmoq: -

31. dam solmoq: -

32. dam ura bilmaslik: -

33. dam urmoq: -

34. dam yedirmoq: -

35. dam yemoq: -

36. damda osh pishmoq: -

37. dami chiqmadi: hech narsa demadi, indamadi

38. dami chiqmaslik: -

39. dami chiqmoq: -

40. dami ichida: oshkor bo‘lishidan qo‘rqib gapirmaydi, imkonsizlikdan biror narsa deya olmaydi

41. dami ichida qoldi: bir so‘z ham ayta olmay qoldi

42. dami ichida qolmoq: -

43. dami ichiga tushib ketdi: qo‘rquv aralash hech narsa deyolmay lol bo‘lib qoldi

44. dami ichiga tushib ketmoq: -

45. dami ichiga tushmoq: -

46. dami kesilmoq: -

47. dami kesilmoq: -

48. dami rostlamoq: -

49. damida osh pishmoq: -

50. damidan tushmoq: -

51. damiga tortmoq: -

52. damingni o‘chirmoq: -

53. damini bosdi: ta’sir kuchini qaytardi, yo‘qotdi

54. damini bosmoq: -

55. damini chiqarmaslik: -

56. damini ichiga olmoq: -

57. damini ichiga tushirib yubormoq: -

58. damini ichiga yutdi: hech qanday tovush chiqarmaydi

59. damini ichiga yutmoq: -

60. damini kesdi I: gapirtirmadi

61. damini kesdi II: ta’sir kuchini qaytardi, yo‘qotdi

62. damini kesmoq : -

63. damini olmoq: -

64. damini rostlamoq: -

65. damini yutmoq: -

66. damni bosmoq: -

67. damni chiqarmaslik: -

68. damni ichga olmoq: -

69. damni ichga yutmoq: -

70. damni ichiga olmoq: -

71. damni ichiga tushirib yubormoq: -

72. damni kesmoq: -

73. damni olmoq: -

74. damni rostlamoq: -

75. damni yutmoq: -

76. do‘ppining tagida odam bor: -

77. erdaminda erdamin ko‘rguzmoq: -

78. esing joyidami?!: -

79. esingiz joyidami?!: -

80. hovuriga osh damlasa bo‘lmoq: -

81. hushing joyidami?!: -

82. hushingiz joyidami?!: -

83. ikki dunyo bir qadam: -

84. issiq odam: -

85. ko‘zi bor odam: -

86. nima degan odam bo‘lmoq: -

87. odam atodan qolmoq: -

88. odam atodan qolgan: -

89. odam oyog‘i tegmaslik: -

90. odam qatorida ko‘rmaslik: -

91. odam qatoriga kirgizmoq: -

92. odam qatoriga kirmoq: -

93. odam qatoriga qo‘shilmoq: -

94. odam qatoriga qo‘shmaslik: -

95. odam qo‘ydi: 1)o‘zi bilan o‘zga tomon orasida birov vositachiligidan foydalandi 2) biror kishi yordamida kimnidir ta’qib etdi

96. odam qo‘ymoq: -

97. odam soniga qo‘shilmoq: -

98. odam tanimoq: -

99. odamgarchilikdan chiqmoq: -

100. odamni tanimoq: -

101. ostonaga qadam bosmoq: -

102. ostonasiga qadam bosmoq: -

103. otgan qadam: -

104. otgan qadami: -

105. qadam bilib bosmoq: -

106. qadam bosgan: -

107. qadam bosilmoq: -

108. qadam bosmaslik: -

109. qadam bosmoq: -

110. qadam chakki bosmoq: -

111. qadam katta bosmoq: -

112. qadam o‘lchab bosmoq: -

113. qadam o‘lchamoq: -

114. qadam o‘ylab bosmoq: -

115. qadam otmoq: -

116. qadam qirqilmoq: -

117. qadam qirqmoq: -

118. qadam qo‘yilmoq: -

119. qadam qo‘ymoq: -

120. qadam qo‘ymoq : -

121. qadam ranjida qilmoq: -

122. qadam sanamoq: -

123. qadam tashlamoq: -

124. qadam tegmoq: -

125. qadam yetmoq: -

126. qadam yig‘ishtirmoq: -

127. qadami qirqilmoq: -

128. qadami qirqmoq: qadam bosmaydigan, kelmaydigan bo‘ldi.

129. qadami tegmoq: -

130. qadami yetmoq: -

131. qadamingizga hasanot: -

132. qadamini bilib bosmoq: -

133. qadamini bosmaslik: -

134. qadamini chakki bosmoq: -

135. qadamini katta bosmoq: -

136. qadamini o‘lchab bosmoq: -

137. qadamini o‘lchamoq: -

138. qadamini o‘ylab bosmoq: -

139. qadamini qirqmoq: -

140. qadamini sanamoq: -

141. qadamini uzmoq: -

142. qadamini yig‘ishtirmoq: -

143. qadamni bilib bosmoq: -

144. qadamni bosmaslik: -

145. qadamni o‘lchab bosmoq: -

146. qadamni o‘ylab bosmoq: -

147. qo‘ygan odam: -

148. qush uchsa qanoti, odam yursa oyog‘i kuymoq: -

149. shumqadam: -

150. toshbaqa qadam bilan: -

151. yer haydamoq: -

152. yordam qo‘li uzatilmoq: -

153. yordam qo‘lini cho‘zmoq: -

154. yotib yeganga turum tog‘ chidamaslik: -

155. yuz chidamaslik: -

156. yuz chidamoq: -

157. yuz chidamoq: -

158. yuzi chidamaslik: andisha qildi, nomus qildi

159. yuzi chidamoq: -

160. yuzi chidamoq: -

1. Aldamchi – firibgar – qallob
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgining kuchli ifodalanishiga ko‘ra)

2. Bug‘im – barmoq – qarich – qadam – gaz
Ma’nosiga ko‘ra
(o‘lchov hajmining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

3. Haydamoq – quvmoq – sazoyi qilmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

4. Indamas – pismiq – ming‘aymas – damdo‘z
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik buyog‘ining ortib borishiga ko‘ra)

5. O‘rtoq – do‘st – og‘ayni – oshna – jo‘ra – ulfat – birodar – hamdam – tomir
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

6. Tezlashmoq – jadallashmoq – ildamlashmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining tor-kengligiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.