Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {el}
So‘z bo‘g‘inlari: el
Izoh(lar)i:
el [el ]

1. Bir joyning odamlari, aholisi, xalqi; umuman, ko‘pchilik odam, xaloyiq, hamma. U erining qilmishidan el oldida boshini xesh qilib yurardi. T. Ashurov, Oq ot

2. Bir yurtga, qabilaga mansub odamlar; millat, xalq. Shifokorlik kasbini ulug‘lash, elga sidqidildan xizmat qilish, kishilarning dardiga davo topish oliyjanob ishdir. Gazetadan

3. Yurt, diyor, mamlakat. Chet ellar. Har kim elida, o‘rdak ko‘lida. Maqol

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: vatan [a], xalq [a]

1. el I Ot
“l” harfining nomi

2. el II Ot
biror joyning odamlari

Paronimi: mavjud emas.

Kelishik shakli – nutqda ismlarnio‘zidan keyingi so‘zga tobelovchi vosita. Bu vositalar ismni keyingi so‘zga tobelantirish bilan birga uning gapdagi vazifasini ham belgilab beradi. Bunday shakllar tizimi – kelishik kategoriyasi. Kelishik, aytilganidek, ergash so‘z vazifasidagi ismni bosh so‘z vazifasidagi ism yoki fe’l bilan bog‘laydi. Shu sababli kelishik ismlarning munosabat (aloqa-munosabat, sintaktik) shakllariga kiritiladi. O‘zbek tilida kelishikning oltita shakli ajratiladi.

Bosh kelishik. Maxsus shakli yo‘q. Bosh kelishikdagi ism gapda quyidagi vazifada keladi: 1) ega: Yomg‘ir yog‘moqda; 2) izohlovchianiqlovchi: Doktor Aybolit –bolalarning sevimli qahramoni; 4)sifatlovchianiqlovchi: Taxta ko‘prik sinovdan yaxshi o‘tmadi; 5) undalma: Bolalar, darsga!; 6) ravish holi: Oy borib, omon qayt.

Qaratqich kelishigi. Maxsus shakli ning. Tarixiy varianti -im: O‘zbekiston – vatanim manim (A.Orip.). Tovush tushishiga uchragan varianti -ing: mening, sening. Qisqargan shakli -n: ko‘zin oqu qorasi, yer kurrasin boshin tang‘idik. O‘g‘uz lahjasidagi varianti -ing: Intizorman yoriming diydoriga.

Gapda qaratqich kelishigi shaklidagi so‘z qaratqich-aniqlovchi vazifasida keladi: Dunyoning tashvishlari ko‘p.

Ism bilan ismning aloqasini ko‘rsatadi: maktabning hovlisi, Qarshining havosi.

Tushum kelishigi.Maxsus shakli ni. Tovush tushishiga uchragan varianti -i: meni, seni. Qisqargan shakli -n: Tog‘ lolasin zavq bilan terdim… Olmazorlar gulin to‘kadi, meva bog‘lab shoxin bukadi (H.Olim.).

Tushum kelishigidagi ism gapda vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida keladi: Dunyoni qizg‘anma mendan, azizim (A.Orip.).

Ism bilan fe’lning aloqasini ko‘rsatadi: choyni ichmoq, maktabni tugatmoq.

Jo‘nalish kelishigi. Maxsus shakli ga. Tovush o‘zgarishiga uchragan varianti -ka/-qa. (k undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda -ka, q undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda -qa shaklida aytiladi va shunday yoziladi: eshikka, buyruqqa. Boshqa barcha holda, qanday aytilishidan qat’i nazar, -ga tarzida yoziladi: bog‘ga, cho‘g‘ga, pedagogga, bargga. O‘g‘uz lahjasidagi varianti -a: Do‘stlar, sog‘inganimni gul yuzli yora ayting. Do‘stlar, men bir guli ra’noya oshiq o‘lmisham. Bolama o‘xshaydi ovozing sening.g‘a qo‘shimchasi eskirgan va shevadagina saqlangan. na faqat o‘g‘uz lahjasiga xos: Go‘zal yorim Shohsanamning to‘yina Borsam, o‘ldirarlar, bormasam, o‘lam.

Gapda jo‘nalish kelishigi shaklidagi ism quyidagi vazifalarda keladi: 1) vositali to‘ldiruvchi: Balki senga ayon, balki noayon, Bir hayot hadisin aylayin bayon; 2) o‘rin holi: Kitobga ketyapman. 3) Payt holi: Bu kiyimlarni qishga asrab qo‘ying. 4) Sabab holi: Bilmaganiga uyaldi. 5) Maqsad holi: O‘qishga kelganmiz. 6) Kesim: Bu kitob senga (dir, edi, ekan, emish).

Ismning fe’l, ba’zan ism bilan aloqasini ko‘rsatadi: maktabga ketmoq, menga katta, o‘zingga qiyin.

O‘rinpayt kelishigi. Maxsus shakli da. Gapda o‘rin-payt kelishigi shaklidagi ism quyidagi vazifada keladi: 1) Vositali to‘ldiruvchi: Unda nima ishing bor? 2) O‘rin holi: Zo‘r karvon yo‘lida yetim bo‘tadek, Intizor ko‘zlarda halqa-halqa yosh; Kitobda tug‘ilganman; 3) payt holi: 1- avgustda uchrashamiz; 4) sabab holi: Suyaklari mehnatda qotgan; 5) ravish holi: Sukutda kutdi; 6) kesim: Hamma ayb o‘zimda (dir, edi, ekan, emish). Kuch – adolatda.

Ismning asosan fe’l bilan aloqasini ko‘rsatadi: maktabda o‘qimoq, yozda uchrashmoq.

Chiqish kelishigi. Maxsus shakli dan. Tarixiy shakli -din: Jondin seni ko‘p sevarman, ey umri aziz… (Nav.).

Gapda chiqish kelishigi shaklidagi ism quyidagi vazifalarda keladi: 1) vositali to‘ldiruvchi: Otalar boladan ranjisa biroq… (A.Orip.) Paxtadan ko‘plab sanoat mahsulotlari olinadi; 2) o‘rin holi: Xorazmdan qaytib keldik; 3) payt holi: O‘qishni 1-sentyabrdan boshlaymiz; 4) sabab holi: Bilmaganidan uyaldi. Xursandlikdan shoshib qoldi chol; 5) ravish holi: Yurakdan tabrikladi; 6) kesim: Umidimiz sizdan; 7) ega: Rastada har xil ko‘katlardan bor edi (bosh kelishik bilan ma’nodosh bo‘ladi); 8) vositasiz to‘ldiruvchi: Nondan oling (tushum kelishigi bilan ma’nodosh bo‘ladi).

Ismning fe’l, ba’zan ism bilan aloqasini ko‘rsatadi: maktabdan qaytmoq, mendan so‘ramoq, olmadan shirin.

Kelishikning belgisiz ishlatilishi. Kelishik shakllaridan to‘rttasi belgisiz ishlatilishi mumkin: 1) qaratqich: Maktab (ning) stadioni kengaytirildi; 2) tushum: Bunda bulbul kitob (ni) o‘qiydi; 3) jo‘nalish: Ertaga litsey (ga) borasanmi? 4) o‘rin-payt: yer haydasang, kuz (da) hayda.

Kelishik ma’nodoshligi.Kelishiklarda ma’nodoshlik kelishiklararo, kelishik va ko‘makchi orasida kuzatiladi.

Kelishiklararo ma’nodoshlik:

1)  ning bilan dan: mehmonning biri – mehmondan biri, do‘stimning ba’zisi – do‘stimdan ba’zisi. Qaratqichvatushumsinonim bo‘lolmaydi: Ukamning daftari birikmasini ukamni daftari tarzida qo‘llash noto‘g‘ri.

2) ni bilan ga, dan, da: gapingizni tushunmadim –gapingizga tushunmadim; nonni oling –nondan oling; shaharni kezmoq –shaharda kezmoq;

3) ga bilan dan, da. ni: kelganiga xursand – kelganidan xursand; vokzalga tushaman –vokzalda tushaman – vokzaldan tushaman; gapingizga tushunmadim – gapingizni tushunmadim;

4) da bilan ga, dan, ni: vokzalda tushaman – vokzalga tushaman – vokzaldan tushaman; bog‘ni aylanmoq – bog‘da aylanmoq;

5) dan bilan -ning, -ni, -ga, -da: topishmoqning biri – topishmoqdan biri; taassurotdan so‘zlab bermoq – taassurotni so‘zlab bermoq; bekatdan tushmoq – bekatga/da tushmoq.

Kelishik va qo‘makchi ma’nodoshligi:

1) ning bilan qarashli va tegishli: maktabning stadioni –maktabga qarashli stadion; sizning xonangiz tayyor –sizga tegishli xona tayyor;

2) ni bilan haqida, to‘g‘risida, xususida: o‘qigan romanini so‘zlab bermoq—o‘qigan romani haqida so‘zlab bermoq;

3) ga bilan uchun, sababli, tufayli, vajdan, tomon, qarab: senga oldim – sen uchun oldim; shunga xafa bo‘ldi –shu sababli (tufayli) xafa bo‘ldi –shu vajdan xafa bo‘ldi;

4) da bilan bilan, orqali, yoqalab (bo‘ylab): qalamda yozmoq –qalam bilan yozmoq, telefonda gaplashmoq –telefon orqali gaplashmoq; sohilda yugurmoq – sohil bo‘ylab/yoqalab yugurmoq;

5) dan va bilan, orqali, haqida: shu yo‘ldan boriladi –shu yo‘l orqali boriladi –shu yo‘l bilan boriladi; bolaligidan so‘zladi –bolaligi haqida so‘zladi.

Uslubiy belgilari. Kelishik shaklining noto‘g‘ri qo‘llanishi uslubiy g‘alizlikni keltirib chiqaradi: Bu Salimnigina emas, mening ham kamchiligim. Bu gapda tushum kelishigi shakli noto‘g‘ri qo‘llangan. Yoki o‘rin-payt kelishigi shakli o‘rnida jo‘nalish kelishigi shaklini ishlatish ham uslubiy xato: Qarshida o‘qiyman – Qarshiga o‘qiyman kabi.

Tushum va qaratqich kelishigidan boshqa barcha kelishik shaklidagi ismlar kesim vazifasida kela oladi.

Qaratqich, tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt kelishiklari belgisiz ishlatiladi.

Qaratqich, tushum, jo‘nalish kelishiklari qisqargan shaklda ishlatiladi.

Chiqish, jo‘nalish, o‘rin-payt kelishiklar ravish, modal so‘zlar tarkibida yaxlitlanib qoladi: birga, tezda, chindan, to‘satdan, birdaniga, yoppasiga, kunda; haqiqatdan, birinchidan.

 

Tinish belgisi – yozmanutqni to‘g‘ri, ifodali, mantiqli bayon qilishda, uni ixchamlashtirishda, yozma nutq qismlarining o‘zaro mazmun munosabatlarini ko‘rsatuvchi muhim yozuv vositasi. Ular quyidagilar: nuqta (.), so‘roq belgisi (?), undov belgisi (!), vergul (,), nuqtali vergul (;), ikki nuqta (:), ko‘p nuqta (…), tire (–), qavs ( () ), qo‘shtirnoq (“”).

Nuqtaning ishlatilishi. Nuqta quyidagi o‘rinda qo‘yiladi:1) tinch ohang bilan aytilgan darak, buyruq va undov (his-hayajon) gapdan keyin: Oltin kuz fasli kirib keldi. Darslarni o‘z vaqtida tayyorlab yurgin. Koshki, uning kuchi yetsa.2) birinchi qismida nuqta, ko‘p nuqta, undov yoki so‘roq belgisi bo‘lgan ko‘chirma gap o‘rtasida kelgan muallif gapidan keyin:“Men hozir jo‘nayman, – dedi u. – Siz esa yarim soatlardan keyin yo‘lga chiqing”.3) qisqartirilgan ism va familiyaning birinchi harfi yoki qismidan keyin: M.Ism. (Mirzakalon Ismoiliy).4) sanash yoki ayrim fikrning qismini ifodalagan va oy, kun, yilni bir-biridan ajratish uchun qo‘llangan raqam yoki harfdan keyin: 27.09.2002 kabi.Qavsga olingan manbadan oldingi gap oxiridagi tinish belgisi o‘z o‘rnida saqlanadi va qavsdan keyin hech qanday tinish belgisi qo‘yilmaydi: Ketdi.(A.Qah.) Shuningdek, sarlavhadan keyin (darak gap bo‘lsa) nuqta qo‘yilmaydi. Lekin sarlavha birdan ortiq mustaqil sodda gapdan tuzilgan bo‘lsa, oldingilaridan keyin nuqta qo‘yilib, oxirgisidan keyin qo‘yilmaydi: Gap. Sodda gap

So‘roq belgisining ishlatilishi. So‘roq belgisi quyidagi holda ishlatiladi: 1) so‘roq gapdan keyin: Ishga tayyormisiz? 2) so‘roq gap birdan ortiq bo‘lishi mumkin. Bunda: a) so‘roq gap mustaqil bo‘lsa, har biridan so‘ng so‘roq belgisi qo‘yiladi: Qishloq qanday? Og‘aynilar yaxshi yurishibdimi?b) agar so‘roq gap mazmunan umumiy bir fikrni ifodalasa, va qo‘shma gap tarzida bo‘lsa, eng so‘nggi so‘roq gapdan keyin qo‘yiladi: – Kim kelyapti: Savrimi, Rahbarmi, yo akangning bolalarini yetaklab kelyapsanmi?3) gap darak gap, undagi birorso‘z yoki ibora noaniq bo‘lsa va gumon ifodalansa, undan keyin so‘roq belgisi qo‘yiladi: Bu ishning hammasini yarim soat (?) ichida bajarar ekanmiz.Ba’zan qo‘shma gap tarkibidagi sodda gapning oldingisi so‘roq, qolgani esa uning izohi sifatida kelishi mumkin, bunday holda ular orasiga vergul yoki tire qo‘yilishi mumkin, lekin qo‘shma gapning qismi vergul yoki tire bilan ajratilishi shart bo‘lganligi tufayli so‘roq belgisi qo‘yilmaydi: U ertaga keladimi, kelmaydimi, bu men uchun qorong‘i.

Undov belgisining ishlatilishi. Undov belgisi quyidagi holda ishlatiladi: 1)his-hayajon ifodalagan gapdan keyin: Yoshligimizda naqadar baxtiyor edik! 2) buyurish, tilak, orzu ma’nosini ifodalagan gapdan keyin: Hoziroq bularni ko‘zimdan yo‘qot! Qani endi qush kabi osmonda parvoz qilsa! 3) gap boshida kelib, kuchli his-hayajon ifodalagan undalma, undov hamda ha va yo‘q so‘zidan keyin: Yo‘q! Rustam bunday qabihlikka bormaydi hech qachon! Azizlar! Sizni mustaqillik bayrami bilan tabriklayman!Bunda undovdan oldingi so‘z mustaqil gap sifatida qaraladi.

Ko‘p nuqtaning ishlatilishi. Ko‘p nuqta quyidagi o‘rinda qo‘yiladi: 1) fikr tugallanmaganda: Agar hozir gapingizni to‘xtatmasangiz...2) so‘zlovchining o‘ylashi, mulohaza qilishini ko‘rsatadi: Bugun... bugun oldingizga o‘tsam bo‘ladimi? 3) ba’zan kimningdir savoliga javob bermay, indamay turganini ko‘rsatish uchun: – Mendan rozimassiz, bilaman, kechirmaysiz...4) biror so‘z yoki gapning tushirilganini ko‘rsatish uchun: Bugun yettinchi bo‘limga kelib, ... fig‘oni oshdi.

Ko‘p nuqta, undov va so‘roq belgisining birga kelishi.Gap mazmuni mazkur tinish belgisining birga qo‘llanishini taqozo qiladi. Bunda: 1) so‘roq mazmunidan his-hayajon kuchliroq bo‘lgan gapdan keyin avval undov, keyin so‘roq belgisi birikkan holda (!?) qo‘yiladi: Go‘zallik olamni qutqarishiga kim ishonmaydi!?2) kuchli his-hayajon bilan berilgan savolni ifodalaydigan so‘roq gapdan so‘ng avval so‘roq, keyin undov belgisi birikkan holda qo‘yiladi: – A?! – Xonkeldiyeva turgan yerida surat bo‘lib qoldi. – Direktorimiz-a?! 3) kuchli his-hayajon ifodalagan va mazmunan tugallanmagan gapdan keyin avval undov, keyin ko‘p nuqta birikkan holda (!...) qo‘llanadi: – Nafisa!.. Nafisaoy!...4) mazmunan tugallanmagan so‘roq gapdan so‘ng avval so‘roq, keyin ko‘p nuqta birikkan holda (?...) ishlatiladi: – Nima dedingiz? Bularning hammasi men uchun?...

Vergulning ishlatilishi. Vergul quyidagi o‘rinda qo‘yiladi: 1)uyushiq bo‘lak orasida: 2) bog‘lovchisiz birikkan uyushiq bo‘lak orasida: 1. Andijon, Namangan, Qo‘qon, Marg‘ilon – O‘zbekning chamani, bog‘-u bo‘stoni. 3) takrorlanuvchi bog‘lovchi bilan birikkan uyushiq bo‘lak orasida: U goh kulimsiraydi, goh chuqur o‘yga toladi. 4) zidlovchi bog‘lovchi yordamida birikkan uyushiq bo‘lak orasiga: Zamiraning baland, ammo mayin ovozi bor edi.5)undalmani gapdan ajratish uchun: Ertaga, azizim, toqqa jo‘naymiz; 6)kirish so‘zni va tuzilishiga ko‘ra murakkab bo‘lmagan kirish gapni ajratish uchun: a). Xullas, ertaga shu yerda yotiladigan bo‘ldi. b) Men sizga aytsam, odamning yomoni bo‘lmaydi; 7) ha va yo‘q so‘zini gap bo‘lagidan ajratish uchun: Ha, bu gapingiz to‘rg‘i. Yo‘q, ertaga kela olmayman;8) gapning ajratilgan bo‘lagini ajratib ko‘rsatish uchun: “Biz, 22-guruhda o‘quvchi qizlar, Xayriniso ham biz bilan yonma-yon turib o‘qishini istaymiz”;9) bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gapda: Eshik ochildi, ichkariga muzday havo yopirilib kirdi;10)va, ham, hamda, yoki (yolg‘iz kelgan holida) dan boshqa bog‘lovchi bilan bog‘langan qo‘shma gapda: hamma gapirdi, lekin u bir chekkada xomush o‘tirar edi;11) ergash va bosh gapni ajratish uchun: Hamma yig‘ilsa, majlis boshlanadi;12) muallif gapini ko‘chirma gapdan ajratish uchun: – Bugungi qilgan ezgu ishlarimiz, – dedi ota, – kelajak uchun mustahkam poydevor vazifasini bajaradi;

Nuqtali vergulning ishlatilishi. Nuqtali vergul quyidagi o‘rinda qo‘llanadi: 1) o‘z ichida vergul bo‘lgan va guruh-guruh qo‘llangan yoki yoyiq uyushiq bo‘lak orasida: Mehnat, ijod, odam sharafi; Dil yorug‘i, hayot quvonchi - Hammasining asli manbai Sen, Vatanim – tinchlik tayanchi. 2)         o‘z ichida verguli bo‘lgan, mazmunan ma’lum darajada mustaqillikka ega sodda gaplar orasida hamda har xil turdagi gapni o‘z ichiga olgan qo‘shma gapda: Daraxtlar, butalar shitirladi; kuzning salqin nafasi yuziga urildi; 3) qavsli harf yoki raqam bilan tartiblangan gapning oxirgisidan boshqasida: Qo‘shma gap uchga bo‘linadi: a) bog‘langan qo‘shma gap; b) bog‘lovchisiz qo‘shma gap; d) ergash gapli qo‘shma gap.

Ikki nuqtaning ishlatilishi. Ikki nuqta quyidagi holda ishlatiladi: 1) uyushiq bo‘lakdan oldin kelgan umumlashtiruvchi so‘zdan so‘ng: Yig‘ilishda tajribali ishchilar: Salim aka, Abdukarim aka va Sobirjonlar so‘zga chiqishdi; Ba’zan umumlashtiruvchi so‘z yashirinishi mumkin, lekin ikki nuqta qo‘yilaveradi: Qilinishi kerak: traktorlar ta’mirdan chiqarilsin, ishchilarga yetarli sharoit yaratilsin.2) quyidagi ma’noni ifodalagan bog‘lovchisiz qo‘shma gapda: a) bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning sababini ko‘rsatsa: U ichkariga shoshib kirib ketdi: telefon anchadan beri jiringlayotgan ekan;b) bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning natijasini ko‘rsatsa: Shamol juda zo‘raydi: daraxtlarning ancha-munchasi sinib tushdi;d)        agar biror gap boshqa bir gapning mazmunini to‘ldirsa yoki izohlasa: Vazifangiz shu: bironta odam bu xonaga kirmasligi kerak.e) ko‘chirma gapdan oldin, muallif gapidan so‘ng: U baland ovozda so‘radi: - Kim bor?

Tirening ishlatilishi. Tire quyidagi o‘rinda qo‘llanadi: 1) ot, son, olmosh va harakat nomi bilan ifodalanib, kesim bilan bog‘lamasiz birikkan ega va kesim orasida: O‘zbekistonning poytaxti – Toshkent. Ikki o‘n besh – bir o‘ttiz. Bularni amalga oshiradigan – siz. O‘qish – hayotni uqish;2) uyushiq bo‘lakdan so‘ng kelgan umumlashtiruvchi so‘zdan oldin: Akam, opam va singlim – barchasi meni kutib o‘tirishgan ekan;3) ajratilgan bo‘lak bilan izohlanmish orasida: Men – Valiyev To‘ychi, 1973- yilda Dehqonobodda tug‘ilganman;4) kirish gap bilan gap bo‘laklari orasida: Tunov kungi ovchi – uni o‘rmonda uchratib qoldim – menga qiziq bir voqeani so‘zlab berdi;5) muallif gapi bilan ko‘chirma gap orasida: – Bugun kelasizmi? – so‘radi qizi; 6) dialog tipidagi ko‘chirma gapda: –Keldimi? – Keldi;7) kutilmagan voqea-hodisani ifodalagan gapdan oldin: Kecha sizlarnikiga borgan edim – Asqarjon kelibdi!8) zid ma’noli bog‘lovchisiz qo‘shma gap orasida: Jismimiz yo‘qolur – o‘chmas nomimiz.

Qavsning ishlatilishi. Qavs quyidagi holda ishlatiladi: 1) ifodalanayotgan fikrga yoki uning biror bo‘lagiga qo‘shimcha izoh beruvchi so‘z yoki ibora qavsga olinadi: Karimjon (sinfimizning a’lochisi) oliy o‘quv yurtiga kiribdi; Qavsdan oldingi tinish belgisi (vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire) qavsdan keyin qo‘yiladi: Chavandoz bu gapni Ertoyevga aytishni ham, aytmaslikni ham bilmay (aytsa Ertoyev xafa bo‘ladi, aytmasa bir joydan chatog‘i chiqishi mumkin), boshi qotib ... turganda... Gulchehra mojarosi chiqsa bo‘ladimi?2) kiritma gap yoki dramatik asardagi remarka qavs bilan beriladi: a) Ukam (sen uni taniysan) bu yil maktabni bitirdi. b)Aziz Kamol(xayol og‘ushida).Vatanimizga qarshi ko‘tarilgan ruhiy va iqtisodiy hujum shu kunlarda cho‘qqisiga chiqdi;3) misol yoki ko‘chirmaning manbai: Eshik qars etib yopildi. (O.Yoq.);4) kirish so‘z yoki iboraga oid tinish belgi qavsning ichiga olinadi: To‘satdan uning xayoliga akasining bundan besh-olti oy oldin... yozgan xati (o‘shandan beri undan dom-darak yo‘q!) ... tushdi.

Qo‘shtirnoqning ishlatilishi. Qo‘shtirnoq quyidagi holda ishlatiladi: 1) ko‘chirma gapni ajratib ko‘rsatish uchun: “Ertaga kelaman “, - dedi;2)ko‘chma, shartli nom yoki taxallus ma’nosidagi ayrim so‘z va so‘z birikmasi ham qo‘shtirnoqqa olinishi mumkin: “Tog‘ asali” sotadigan yigit ... dovonning naryog‘iga o‘tib ketgan.Qo‘shtirnoqqa olinishi kerak bo‘lgan so‘zda turlovchi (kelishik) qo‘shimcha mavjud bo‘lsa, bu qo‘shimcha qo‘shtirnoqdan keyin qo‘yiladi: Buni ko‘rgan Aziz o‘zi haydab kelayotgan «GAZ 69”ning yurishini tezlatib, yo‘lga chiqdi-da, “Jiguli “ tomonga burildi.

Tutuq belgisi– Alifboda 29 harfdan keyin ma’lum vazifalar yuklangan 30- belgi. Vazifasi quyidagilar: 1) a’lo, ba’zan, ma’yus, ta’zim; ra’y, ta’b; e’lon, e’tibor, e’tiqod, me’mor, ne’mat, she’r, fe’l; Nu’mon, shu’lakabi o‘zlashma so‘zlarda oldingi unli tovushning cho‘ziqroq aytilishini ifodalash uchun qo‘yiladi;mo‘jiza, mo‘tadil, mo‘tabarkabi so‘zlarda o‘ unlisi cho‘ziqroq aytilsa ham, tutuq belgisi qo‘yilmaydi; 2)in’om, san’at, qat’iy, mas’ulkabi o‘zlashma so‘zda unlining oldingi undoshdan ajratib aytilishini ifodalash uchun qo‘yiladi; 3) s va h harfini sh harfidan farqlash uchun ishlatiladi: is’hoq, mus’haf kabi.

1. achchig‘i keldi, achchig‘i qistadi: achchiqlandi

2. achchig‘i kelmoq: achchig‘i kelmoq

3. achchig‘ini keltirmoq : -

4. achchig‘ini keltirmoq: -

5. achchiq kelmoq: -

6. achchiq kelmoq: -

7. achchiqni keltirmoq: -

8. aftini yel yopmoq: -

9. aftni yel yopmoq: -

10. ajal haydab kelmoq: -

11. alami kelmoq: -

12. alindan kelmaslik: -

13. aqlini yel yemoq: -

14. aqlni eltmoq: aqlni (es-hushni) olmoq

15. aql-u hush joyiga kelmoq: -

16. aql-u hushi joyiga kelmoq: -

17. aytgani kelmoq: -

18. bag‘riga yel tegmoq: -

19. bajo keltirdi: bajardi, o‘rinlatdi

20. bajo keltirilmoq: -

21. bajo keltirmoq: -

22. bajo keltirmoq : -

23. baland keldi: 1)yengdi 2)ustun keldi, g‘olib keldi

24. baland kelmoq : -

25. baland kelmoq: -

26. balanddan kelmoq: -

27. bandalikni bajo keltirmoq: vafot etmoq, qazo qilmoq, o‘lmoq

28. baravar kelmoq: 1.turli ko‘rsatkich va belgilariga ko‘ra bir xil chiqmoq; 2.muvozanatga kelmoq, tenglashmoq. 3.ko‘chma biror harakatda (janjalda, munozarada, kurashda) teng kelmoq, bas kelmoq. 4.«teng, bir xil» ma’nolaridagi kesim vazifasida.

29. bas keldi: teng keldi, baravar keldi

30. bas kelmoq: -

31. bel baquvvat: -

32. bel bog‘ladi: shaylandi, astoyidil kirishdi

33. bel bog‘lamoq: -

34. bel bog‘lashdi: musobaqalashdi

35. bel bog‘lashmoq: -

36. bel bog‘liq: -

37. bel bukilmagan: -

38. bel bukmaslik: -

39. bel og‘rimaslik: -

40. bel og‘rimoq: -

41. bel og‘ritmoq: -

42. bel olishdi: kurash tushdi, kuch sinashdi

43. bel olishmoq: -

44. bel ushlashmoq: -

45. belda belbog‘ bor: -

46. beldan kuch kesilmoq: -

47. belga tepmoq: -

48. belga urib turmoq: -

49. beli baquvvat: -

50. beli bog‘liq: -

51. beli bukilmagan: -

52. beli og‘rimaslik: -

53. beli og‘rimaydi: mashaqqat chekmaydi, qiynalmaydi

54. beli og‘rimoq: -

55. beli sindi: -

56. beli sinib ketmoq: -

57. beli sinmaslik: -

58. belida belbog‘i bor: -

59. belidan kuch kesilmoq: -

60. belidan quvvati ketmoq: -

61. beliga tepdi: xalaqit berdi

62. beliga tepmoq: -

63. belini bog‘lamoq: -

64. belini bukmoq: -

65. belini egmoq: -

66. belni bog‘lamoq: -

67. belni mahkam bog‘lamoq: -

68. biri bog‘dan kelsa, biri tog‘dan kelmoq: -

69. bo‘sh kelmaslik: -

70. bo‘sh kelmoq: -

71. bog‘dan kelsa, tog‘dan keladi: suhbatdoshining gapiga hech aloqasi yo‘q gap-so‘z aytdi

72. bog‘dan kelsa, tog‘dan kelmoq: -

73. bog‘dan kelsa, tog‘dan kelmoq: -

74. bosh urib kelmoq: najot izlab, panoh istab kelmoq.

75. boshg‘a ne kelturgay: -

76. boshga kelmoq: -

77. boshga qilich kelganda ham: -

78. boshga qilich kelmoq: -

79. boshiga keldi: o‘yladi, idrok qildi, fahmladi

80. boshiga kelmoq: -

81. boshiga qilich kelganda ham: -

82. boshiga qilich kelmoq: -

83. boshiga qilich kelsa ham: har qanday sharoitda ham

84. bunyodga kelmoq: -

85. bunyodga keltirmoq: -

86. bunyodini keltirmoq: -

87. chaqaloq keltirmoq: -

88. daryoga ho‘l olib borib, quruq qaytarib kelmoq: -

89. daryoga oborib sug‘ormay kelmoq: -

90. daryoning labiga olib borib, quruq qaytarib kelmoq: -

91. didiga to‘g‘ri kelmoq: -

92. do‘ppi tor kelmoq: -

93. do‘ppisi tor keldi: ilojsiz og‘ir ahvolga tushdi

94. do‘ppisi tor kelmoq: -

95. duch keldi: kutilmaganda yo‘liqdi, bexosdan uchratdi

96. duch kelmoq: -

97. duch kelmoq: -

98. dunyoga keldi: tug‘ildi

99. dunyoga kelmoq: -

100. dunyoga kelmoq : -

101. dunyoga keltirmoq: -

102. dunyoni sel olsa, to‘pig‘iga chiqmaslik: -

103. dunyoni sel olsa, to‘piqqa chiqmaslik: -

104. dunyoni suv olib ketsa, to‘pig‘idan kelmaslik: -

105. dunyoni suv olib ketsa, to‘piqdan kelmaslik: -

106. el burundan: -

107. el juv: -

108. el og‘ziga elak tutib bo‘lmaslik: -

109. el og‘zin, it tishin bog‘lamoq: -

110. el qatori: -

111. el sunmoq: -

112. el tilina tushmoq: -

113. el uzatmoq: -

114. el yuvmoq: -

115. elagidan o‘tkazmoq: -

116. elakdan o‘tkazmoq: -

117. elburundan: -

118. elburutdan: vaqtidan oldin, barvaqt

119. eldan burun: vaqtidan oldin, barvaqt

120. eldan ela yurmoq: -

121. eldan ketmoq: -

122. eldin-elga kelmoq: -

123. elindan chiqmoq: -

124. ellik og‘iz: juda ko‘p

125. epaqaga kelmoq: -

126. epaqaga keltirmoq: -

127. epga keltirmoq: -

128. es joyiga kelmoq: -

129. es o‘zga kelmoq: -

130. es o‘ziga kelmoq: -

131. esga kelmoq: -

132. esga keltirmoq : -

133. esga keltirmoq: -

134. eshigini yel ochib, yel yopmoq: -

135. eshikdan kelmay teshikdan: -

136. eshikni yel ochib, yel yopmoq: -

137. esi joyiga kelmoq: -

138. esi o‘ziga kelmoq: -

139. esiga keldi: 1)xotirasida tiklandi 2)o‘yladi, idrok qildi

140. esiga kelmoq: -

141. ev kelmaslik: -

142. evi kelmaslik: -

143. foyda keltirmoq: -

144. g‘ash kelmoq: -

145. g‘ash keltirmoq: -

146. g‘ashi keldi: asabi qo‘zg‘adi

147. g‘ashi kelmoq: -

148. g‘ashini keltirmoq: -

149. g‘ashni keltirmoq: -

150. g‘azab kelmoq: -

151. g‘azabga keldi: achchiqlandi

152. g‘azabga kelmoq: -

153. g‘azabga keltirmoq: -

154. g‘azabga keltirmoq: -

155. g‘azabi keldi: achchiqlandi

156. g‘azabi kelmoq: -

157. g‘azabi kelmoq: -

158. g‘azabini keltirmoq: -

159. g‘azabni keltirmoq: -

160. g‘olib keldi: yengdi

161. g‘olib kelmoq: -

162. gap kelganda: -

163. gapdan latta hidi kelmoq: -

164. gapidan latta hidi kelmoq: -

165. gez kelmoq: -

166. hafsala kelmoq: -

167. hafsalasi kelmoq: -

168. havas kelmoq: -

169. havasi keldi: biror narsaga erishish ishtiyoqi uyg‘ondi

170. havasi kelmoq: -

171. havasini keltirmoq: -

172. havasni keltirmoq: -

173. himmat belin rag‘bat eli bilan bog‘lamoq: -

174. hush o‘ziga kelmoq: -

175. hushga kelmoq : -

176. hushga kelmoq: -

177. hushga kelmoq: -

178. hushga keltirmoq: -

179. hushi o‘ziga keldi: 1)behushlikdan qaytdi 2)odatdagi sezish, anglash holatiga qaytdi

180. hushi o‘ziga kelmoq: -

181. hushiga keldi: 1)behushlikdan qaytdi 2)odatdagi sezish, anglash holatiga qaytdi

182. hushiga kelmoq : -

183. hushiga kelmoq: -

184. hushiga kelmoq: -

185. hushiga keltirmoq: -

186. ikki ellik: qisqagina

187. imon keltirmoq: -

188. insofga kelmoq: -

189. insofga keltirmoq: -

190. ish o‘ngidan kelmoq: ish ko‘ngildagidek bo‘lmoq, yurishmoq.

191. jahl kelmoq: -

192. jahli kelmoq: -

193. jahlini keltirdi: achchiqlandi

194. jahlini keltirmoq: -

195. jahlni keltirmoq: -

196. jahonga keldi: tug‘ildi

197. jahonga kelmoq: -

198. jelga ber: -

199. jon bo‘g‘izga kelmoq: -

200. jon halqumga kelmoq: -

201. jon hiqildoqqa kelmoq: -

202. jon tomoqqa kelmoq: -

203. jona kelmoq: -

204. joni bo‘g‘ziga keldi: 1) o‘lar holatga yetdi 2) chidami tugab, yashashdan ham bezor bo‘lib ketdi

205. joni bo‘g‘ziga kelmoq: -

206. joni burnuna kelmoq: -

207. joni halqumiga keldi: 1) o‘lar holatga yetdi 2) chidami tugab, yashashdan ham bezor bo‘lib ketdi 3) nihoyatda qattiq qo‘rqdi

208. joni halqumiga kelmoq: -

209. joni halqumiga kelmoq: -

210. joni hilqildog‘ga keldi: 1) o‘lar holatga yetdi 2) chidami tugab, yashashdan ham bezor bo‘lib ketdi 3) nihoyatda qattiq qo‘rqdi

211. joni hiqildog‘iga kelmoq: -

212. joni tomog‘iga keldi: 1) o‘lar holatga yetdi 2) chidami tugab, yashashdan ham bezor bo‘lib ketdi

213. joni tomog‘iga kelmoq: -

214. jonini halqumiga keltirmoq: -

215. jonni halqumga keltirmoq: -

216. joyiga keltirdi: o‘rinlatdi

217. joyiga keltirmoq: -

218. kalima keltirmoq: -

219. kayfini joyiga keltirmoq: -

220. kayfni joyiga keltirmoq: -

221. kezi kelmoq: -

222. kezi kelmoq, vaqti kelmoq: -

223. kiftini keltirmoq: -

224. ko‘ngilga kelmoq: -

225. ko‘ngilga keltirmoq: -

226. ko‘ngilga malol kelturmoq: -

227. ko‘ngilga nima kelsa, shuni qilmoq: -

228. ko‘ngliga keldi: 1)o‘zicha o‘yladi 2) biror munosabat bilan aytilgan gapni yoki qilingan harakatni og‘rinib qabul qildi 3)hohladi

229. ko‘ngliga kelmoq: -

230. ko‘ngliga keltirmoq: -

231. ko‘ngliga nima kelsa, shuni qilmoq: -

232. ko‘nglima kelmoq: -

233. ko‘nglu kelib ketmoq: -

234. ko‘ngulga kelmoq: -

235. ko‘ngulga xush kelmoq: -

236. ko‘pga kelgan to‘y: -

237. ko‘z o‘ngga kelmoq: -

238. ko‘z o‘ngga keltirmoq: -

239. ko‘z o‘ngiga keldi: tasavvurida gavdalandi

240. ko‘z o‘ngiga kelmoq: -

241. ko‘z o‘ngiga keltirmoq: -

242. ko‘z oldga kelmoq: -

243. ko‘z oldga keltirmoq: -

244. ko‘z oldiga keldi: tasavvurida gavdalandi

245. ko‘z oldiga kelmoq: -

246. ko‘z oldiga keltirmoq: -

247. ko‘zga uyqu kelmoq: -

248. ko‘zga yosh kelmoq: -

249. ko‘ziga uyqu kelmoq: -

250. ko‘ziga yosh kelmoq: -

251. ko‘zining oldiga kelmoq: -

252. ko‘zning oldiga keldi: tasavvurida gavdalandi

253. ko‘zning oldiga kelmoq: -

254. kuch kelmoq: -

255. kun nayzaga kelmoq: -

256. larzaga kelmoq: -

257. larzaga kelmoq: -

258. larzaga keltirmoq: -

259. makkadan hoji kelganday: -

260. malol keldi: ortiqcha bir narsadek qabul qildi, og‘ir tuyuldi

261. malol kelmoq: -

262. maydonga kelmoq: yuzaga kelmoq, paydo bo‘lmoq, tug‘ilmoq

263. mijoziga to‘g‘ri kelmaslik: -

264. miyaga kelmoq: -

265. miyasiga keldi: o‘yladi, idrok qildi, fahmladi

266. miyasiga kelmoq: -

267. mos keldi: muvofiq bo‘ldi, mos bo‘ldi

268. mos kelmoq: -

269. mozor bosib kelmoq: -

270. nafasingizni yel uchirmoq: -

271. nafasingni yel uchirmoq: -

272. nari borib, beri keldi: juda qattiq azoblandi

273. nari borib, beri kelmoq: -

274. o‘ng keldi: 1)qulay bo‘ldi 2)voqelikka aylandi

275. o‘ng kelmoq : -

276. o‘ngidan keldi: muvaffaqiyatli bo‘ldi

277. o‘ngidan kelmoq: -

278. o‘pka tomoqqa kelmoq: -

279. o‘pkasi tomog‘iga kelmoq: -

280. o‘rni kelganda: -

281. o‘rni kelib qoldi: -

282. o‘rniga keltirdi: o‘rinlatdi

283. o‘rniga keltirmoq: -

284. o‘z ayog‘i bila go‘r og‘zina kelmoq: -

285. o‘z oyog‘i bilan kelmoq: -

286. o‘z qoni bilan elin yuvmoq: -

287. o‘zga kelmoq : -

288. o‘zga kelmoq: -

289. o‘zga keltirmoq: -

290. o‘ziga keldi: 1)behushlikdan qaytdi 2)odatdagi so‘zlash, anglash holatiga qaytdi 3)avvalgi sog‘ligini, kuch–quvvatini tikladi 4) to‘g‘ri idrok qildi

291. o‘ziga kelmoq : -

292. o‘ziga kelmoq: -

293. o‘ziga keltirmoq: -

294. oftob nayza bo‘yiga kelmoq: -

295. oftob nayzaga kelmoq: -

296. og‘izga kelgan: -

297. og‘izga kelganini: -

298. og‘izga kelganini bo‘g‘zidan qaytarmaslik: -

299. og‘izga kelmoq: -

300. og‘izning suvi kelmoq: -

301. og‘zidan sut hidi keladi: hali yosh, tajribasiz

302. og‘ziga kelgan: -

303. og‘ziga kelganini: -

304. og‘ziga kelganini bo‘g‘zidan qaytarmaslik: -

305. og‘ziga kelmoq: -

306. og‘zining suvi kelmoq: -

307. og‘zining suvi kelmoq: -

308. og‘zining suvini keltirmoq: -

309. og‘zining yeli: -

310. olamga kelmoq: -

311. olaxurjun yelkaga tushmoq: -

312. olaxurjun yelkasiga tushmoq: -

313. omad kelmoq: -

314. omadi kelmoq: -

315. ona suti og‘izdan kelmoq: -

316. ona suti og‘zidan keldi: haddan tashqari qiynalib ketdi

317. ona suti og‘zidan kelmoq: -

318. ona suti og‘ziga keldi: haddan tashqari qiynalib ketdi

319. or kelmoq: -

320. ori kelmoq: -

321. oshig‘i olchi kelmoq: -

322. osmondan kelmoq: -

323. ovi baroridan kelmoq: kimning Ishi yurishmoq, ko‘zlangan maqsadga erishmoq.

324. oy borib, omon kel: -

325. oy borib, omon keling: -

326. oy tuynukka, arava eshikka kelganda: -

327. oyog‘ini osmondan keltirmoq: -

328. oyoqni osmondan keltirmoq: -

329. parvoyga kelmaslik: -

330. parvoyga keltirmaslik: -

331. parvoyi falakka keltirmaslik: -

332. parvoyiga keltirmaslik: e’tibor qilmaslik, o‘ylab ham o‘tirmaslik

333. past kelmoq: -

334. qahr kelmoq: -

335. qahri keldi: achchiqlandi

336. qahri kelmoq: -

337. qahrini keltirmoq: -

338. qahrni keltirmoq: -

339. qamishdan bel bog‘lamoq: sidqidil bilan, astoydil.

340. qarorga kelindi: -

341. qarorga kelmoq: -

342. qo‘l baland kelganda: -

343. qo‘l baland kelmoq: -

344. qo‘l keldi: manfaatiga mos tushgan holda qulaylik berdi

345. qo‘l kelmoq: -

346. qo‘l kelmoq: -

347. qo‘ldan kelganicha: -

348. qo‘ldan kelmoq: -

349. qo‘lidan keldi: bajarishga, qilishga qodir

350. qo‘lidan kelganicha: qila olganicha, bilganicha, kuchi yetganicha

351. qo‘lidan kelmoq: -

352. qo‘lundan kelmaslik: -

353. qofiyasi kelganda: -

354. quloqni qomatga keltirmoq: hayratlanmoq, e’tibor bilan eshitmoq, yoki diqqat bilan kuzatmoq

355. quyosh nayzaga kelmoq: -

356. quyushqon tor kelmoq: -

357. quyushqoni tor kelmoq: -

358. rahmi keldi: ayash, achinish hissi uyg‘ondi

359. rahmi kelmoq: -

360. rahmini keltirdi: ayash, achinish hissini uyg‘otdi

361. rahmini keltirmoq: -

362. rashk kelmoq: -

363. rashki kelmoq: -

364. ro‘baro‘ kelmoq: -

365. shak keltirmaslik: -

366. sindi belim: -

367. suq kelmoq: -

368. telba to‘nini teskari kiymoq: -

369. teng kelmoq: -

370. til kelguncha: -

371. til kelishmoq: -

372. til kelmaslik: -

373. til kelmoq: -

374. til zo‘rg‘a kelmoq: -

375. tila kaltak kelmoq: -

376. tilga kaltak kelmoq: -

377. tilga keldi: gapirish qobiliyati tiklandi

378. tilga kelmoq: -

379. tili kelguncha: -

380. tili kelishmoq: -

381. tili kelmaslik: -

382. tili kelmoq: -

383. tili zo‘rg‘a kelmoq: -

384. tiliga kaltak kelmoq: -

385. to‘g‘ri keldi: 1)muvofiq bo‘ldi, mos bo‘ldi, yaradi 2)bir vaqtda bo‘ldi 3)yo‘liqdi, uchradi 4) taqsimlaganda tegdi 5) qulay bo‘ldi 6) lozim bo‘ldi, zarur bo‘ldi

386. to‘g‘ri kelgan: daf’atan nima yoki kim uchrasa, shu

387. to‘g‘ri kelmoq: -

388. to‘g‘ri kelmoq : -

389. to‘g‘ri kelmoq: -

390. to‘rt ellik: qisqagina

391. tob kelmadi: -

392. tob keltira olmaydi: chiday olmaydi, qarshi tura olmaydi

393. tob keltirolmaslik: -

394. tobi kelmadi: -

395. tobiga kelmoq: -

396. tog‘dan kelsa, bog‘dan keldi: suhbatdoshining gapiga hech aloqasi yo‘q gap-so‘z aytdi

397. tog‘dan kelsa, bog‘dan kelmoq: -

398. tor kelib qolganda: ilojsiz og‘ir ahvolga tushdi

399. tusingni yel yemasin: -

400. ustun keldi: yengdi

401. ustun kelmoq: -

402. uyqu elitmoq: ayn. uyqu olmoq

403. uyqu keldi: -

404. uyqusi keldi: -

405. vaqti kelganda: -

406. vaqti kelib: -

407. vaqti kelmoq: -

408. vaqt-soati kelganda: -

409. vujudga kelmoq: -

410. vujudga keltirmoq: -

411. xayolga kelmagan: -

412. xayolga kelmoq: -

413. xayolga keltirmoq: -

414. xayoliga keldi: 1)o‘yladi, idrok qildi, fahmladi 2)xotirasida tiklandi

415. xayoliga kelmoq: -

416. xayoliga keltirmoq : -

417. xayoliga keltirmoq: -

418. xo‘rligi keldi: o‘ksinib, yig‘lab yuborish holtiga bordi

419. xo‘rligini keltirmoq: -

420. xo‘rlik keldi: -

421. xo‘rlikni keltirmoq: -

422. xonasi kelganda: -

423. xonasi kelib qoldi: -

424. xonasi kelib qolmoq: -

425. xotirga kelmoq: -

426. xotiriga keldi: 1)xotirasida tiklandi 2)o‘yladi, idrok qildi

427. xotiriga kelmoq: -

428. xush keldingiz: Mehmon kelganda, hurmat yuzasidan aytiladigan ibora

429. xush keldingiz!: -

430. xush kelibsiz: Mehmon kelganda, hurmat yuzasidan aytiladigan ibora

431. xush kelibsiz!: -

432. xush kelmoq: yoqdi

433. xush o‘ziga kelmoq: -

434. xushga kelmoq: -

435. xushi o‘ziga kelmoq: -

436. xushiga kelmoq: -

437. xushiga kelsa: Xohlasa, yoqtirsa

438. yelga bermoq: -

439. yelga ketmoq: -

440. yelkaga chiqib olmoq: -

441. yelkaga oftob tegmoq: -

442. yelkaga olmoq: -

443. yelkasiga chiqib olmoq: -

444. yelkasiga oftob tegmoq: -

445. yelkasiga olmoq: e’tirof qildi, biror holatga rozi bo‘ldi

446. yelkasini tutmoq: -

447. yelkasining chuquri ko‘rsin: yana qaytadan hech qachon ko‘rmasin

448. yodga kelmoq: -

449. yodiga kelmoq: 1)xotirasida tiklandi 2)o‘yladi, idrok qildi

450. yotib uyqu kelmaslik: -

451. yotib uyqusi kelmaslik: -

452. yov kelmoq: -

453. yulduz to‘g‘ri kelmoq: -

454. yulduz yulduzga to‘g‘ri kelmoq: -

455. yulduzi yulduziga to‘g‘ri kelmoq: bir– biriga mos bo‘ldi

456. yulduzlar to‘g‘ri kelmoq: -

457. yulduzlari to‘g‘ri kelmoq: -

458. yuqori keldi: pisand qilmadi

459. yuz suvun yelga bermoq: -

460. yuzaga kelmoq: -

461. yuzaga keltirmoq: -

462. yuzni keltirmoq: -

463. zahra kelmoq: -

464. zahrasi kelmoq: -

465. zahri kelmoq: Achchig‘i kelmoq, jahli chiqmoq

466. zarar keltirmoq: zararli bo‘lib chiqdi

467. zarur kelmoq: -

468. zavqini keltirmoq: Kayfiyatini yaxshilamoq, ruhini ko‘tarmoq

469. zo‘r kelmoq : -

470. zo‘r kelsa: -

471. zo‘r keltirmoq: -

1. Adoq – bel – bosh
Ma’nosiga ko‘ra
(joylashish o‘rnining yuqoriligiga ko‘ra)

2. Aytishmoq – koyishmoq – janjallashmoq – yoqalashmoq – do‘pposlashmoq – yoqa vayron bo‘lishmoq – qoniga belanishmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda bo‘yog‘ining kuchiga ko‘ra)

3. Baxtli – baxtiyor – saodatli – toleli – mas’ud
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanilishidagi oz-ko‘plik darajasiga ko‘ra)

4. El – ulus – elat – xalq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(tushuncha doirasining tor-kengligiga ko‘ra)

5. El – ulus – elat – xalq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(tushuncha belgisini keng-tor ifodalashiga ko‘ra)

6. Epkin – nasim -yel – sabo – shabada – shamol – bo‘ron – to‘fon
Ma’nosiga ko‘ra
(oqim tezligining kuchiga ko‘ra)

7. Epkin – nasim yel – sabo – shabada – shamol – bo‘ron – to‘fon
Ma’nosiga ko‘ra
(oqim tezligiga ko‘ra)

8. Jilmoq -qo‘zg‘almoq -o‘rmalamoq – yurmoq – yugurmoq – chopmoq – yelmoq
Ma’nosiga ko‘ra
(harakat tezligining oshib borishiga ko‘ra)

9. Jinni – telba – devona
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalash darajasiga ko‘ra)

10. Kelishgan – xushbichim – xushqomat – bejirim – ketvorgan – lobar – tamtam
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ijobiylik belgisining bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

11. O‘tgan zamon – hozirgi zamon – kelasi zamon
Ma’nosiga ko‘ra
(paytga nisbatan oldin-keyinligiga ko‘ra)

12. O‘ylamoq – fikrlamoq – xulosaga kelmoq
Ma’nosiga ko‘ra
(tafakkur natijasiga ko‘ra)

13. Qarama-qarshilik – zidlik – nizo – kelishmovchilik – ixtilof – nifoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgini kuchli-kuchsiz darajada ifodalashiga ko‘ra)

14. Qizaloq – qiz – kelin – ayol – juvon – kampir
Ma’nosiga ko‘ra
(yoshining katta-kichikligiga ko‘ra)

15. Qo‘zg‘almoq – yurmoq – yugurmoq – chopmoq -yelmoq
Ma’nosiga ko‘ra
(harakat sur’atiga ko‘ra)

16. Qomat – qad(d) – qad-qomat – bast – bo‘y-bast – duxt – kelbat – soxt – sumbat – soxt-sumbat – andom – bichim
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining keng-torligiga ko‘ra )

17. Sham – chiroq – elektr – toki – quyosh
Ma’nosiga ko‘ra
(yorug‘lik miqdorinng oz-ko‘pligiga ko‘ra)

18. Xalq – xaloyiq – el – ulus – mardum
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

19. Xira – shilqim – yelim – sulloh – g‘amboda
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining kuchli-kuchsizligiga ko‘ra)

20. Yanvar – fevral – mart – aprel – may- iyun – iyul – avgust – Sentyabr – oktyabr – noyabr – dekabr
Ma’nosiga ko‘ra
(ketma-ket joylashuviga ko‘ra)

21. Yarashmoq – murosaga kelmoq – sulh tuzmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

22. Yomg‘ir – jala – sel
Ma’nosiga ko‘ra
(yog‘in shiddatiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.