Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {es}
So‘z bo‘g‘inlari: es
Izoh(lar)i:
es [es ]

1. Odamning bilish, fikr yuritish qobiliyati; aql, ong, miya. Esi past. Esi butun. Esing bormi (joyidami, o‘zingdami)? Esing borida el tani, Kuching borida yer tani. Maqol

2. Yodda saqlash, qayta tiklash qobiliyati; yod, xotira.

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: aql [a]

1. es I Ot
aql, hush, xotira

2. es II Fe’l
shamolning mayin harakati

Paronimi: mavjud emas.

Eski o‘zbek adabiy tili – XIV asrning birinchi yarmidan boshlab XIX asrlargacha amalda bo‘lgan adabiy til.

Bu davrga kelib bugungi kunda amal qilayotgan turkiy tillar bir-biridan juda ko‘plab belgilari asosida farqlanib, mustaqillik kasb eta bordi. Xususan, eski o‘zbek adabiy tili ham vujudga keldi. Shuningdek, yozma adabiyot ommalashmaganligi tufayli adabiy til zaifroq, yozma manbalarda shevaga xos xususiyatlar ko‘plab ko‘zga tashlanadi. Chunonchi, Farg‘ona va Movaraunnahrda yozilgan asarlar tili Xorazm vohasida yaratilgan asarlar tilidan ma’lum dialektik xossalari bilan ajralib turar edi. Shuningdek, o‘g‘iz lahjasi o‘zbek tilini bugungi kunda ham turkiy tillarning o‘g‘iz guruhi bilan bog‘lab turganligi sababli unda har ikki tomon xususiyatlari qaysidir darajada saqlanishi tabiiy hol. O‘zbek tilining qipchoq lahjasi va turkiy tillarning qipchoq guruhi haqida ham shunday fikr aytish mumkin.

Shunday bo‘lsa-da, bu davrda mavjud shevaviy xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan umumiy o‘zbek adabiy tilini shakllantirishga intilish kuchayadi. Pirovardida eski o‘zbek adabiy tili shakllandi. Bu tilda quyidagi asosiy yozma manbalar yaratildi: Xorazmiy «Muhabbatnoma»si, Said Ahmadning «Taashshuqnoma»si, Qutbning «Xisrav va Shirin» asari, Sayfi Saroyining «Guliston»i, Durbekning «Yusuf va Zulayho» dostoni. Shuningdek, Lutfiy, Atoyi, Sakkokiy, Yaqiniy, Ahmadiy, Yusuf Amiriy, Mirhaydar, Alisher Navoiy, Bobur, Muhammad Solih asarlari shu davr tilida. Bu davr tili o‘zbek tiliga birmuncha yaqin. Mas., oldingi bosqichlardagi d tovushi to‘la y tovushiga aylandi. Shart mayli qo‘shimchasi -sa ga aylanib bo‘ldi. Kelishiklar bugungi qiyofasini topdi. Ravishdosh va sifatdosh shakllari kengaydi. Harakat nomining -moqshakli iste’moli kengayib, -ishshakli faollashdi va boshqalar.

 

Eski turkiy til XI–XIV asrlarda amalda bo‘lgan. Bu tilda «Qutadg‘u bilig», «Hibatul haqoyiq», «Devonu lug‘otitturk», «O‘g‘uznoma», «Muhabbatnoma», «Qissasi Rabg‘uziy» kabi mashhur adabiy asarlar bitilgan.

Eski turkiy til XI–XIV asrlarda amalda bo‘lgan. Bu tilda «Qutadg‘u bilig», «Hibatul haqoyiq», «Devonu lug‘otitturk», «O‘g‘uznoma», «Muhabbatnoma», «Qissasi Rabg‘uziy» kabi mashhur adabiy asarlar bitilgan.

«O‘zbek tilining eskirgan so‘zlar o‘quv izohli lug‘ati» –o‘zbek adabiy tilining me’yoriy lug‘atidan biri. Lug‘at X.Norxo‘jayeva tomonidan tuzilib, 2006- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida ko‘p nusxada chop etilgan.

Lug‘atda so‘zlar quyidagicha tavsiflangan:

I. Har bir so‘zning ma’nosi qisqa va aniq ifoda etilgan.

II. Lug‘atda so‘zlarning, asosan, hozirgi o‘zbek adabiy tilida iste’moldan qolgan, eskirgan ma’nolari berilgan.

III. So‘zlarning ma’nolari bir-biridan arab raqamlari bilan ajratilgan, har bir ma’noga taaluqli ma’no nozikliklari esa shu ma’no ichida bir tik chiziqdan keyin berilgan. Masalan:

DODXOH (f-t) 1 Adolat talab etuvchi, adolat istovchi. 2 Buxoro xonligida adolat istovchilardan amir nomiga ariza qabul qiluvchi lavozimli kishi. 3 Farg‘ona vodiysi va Toshkentda mingboshi va boshqa ba’zi amaldorlarni ulug‘lash uchun ishlatiladigan so‘z.

IV. Bosh so‘zlarning mustaqil ko‘chma ma’nolari arab raqamlari bilan ajratilgan va ko‘chma belgisi bilan ta’minlangan.

V. Lug‘atda ayrim so‘zlarning leksik ma’no kasb etgan grammatik shakllari (lek, ila, limu, badaliga kabi) ham berilgan turli leksikografik usullar bilan izohlangan.

Masalan:

MURABBA (a, murabba, III sh.brl. murabbai). Tomonlari teng to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat, chorsi.

VI. Ayrim so‘zlarning boshqa so‘zlarga birikib qoshma so‘z yasash xususiyati ham alohida- alohida izohlab berilgan.

VII. Lug‘atda atash vazifali so‘zlarning, ayniqsa, ot, sifat va fe’llarning ma’nolarini ochishda tavsifiy izoh usullaridan keng foydalanilgan. Bu xildagi so‘z ma’nosi uning asosiy belgilari (mas., tashqi ko‘rinishi, tuzilishi, qollanishi, vazifasi, ta’siri, xarakteri yuzaga kelish yo‘li, sababi va sh.k.) orqali ochib beriladi.

Masalan:

ABAD (a) Oxiri, poyoni yo‘q kelajak zamon, mangulik.

ABAJUR (r

VIII. Ko‘makchilar, bog‘lovchilar, yuklamalar, undoshlar, taqlidiy, tasviriy va modal so‘zlarni izohlashda tushuntirma izoh usulidan foydalanilgan.

Bunda mazkur so‘zlarning ma’nosi, vazifasi tushuntirilgan.

Masalan:

ORIY (f-t) Shundoq, rost, albatta.

IX. Ba’zi yasama so‘z ma’nolarini ochishda grammatik izoh usullaridan foydalanilgan. Bunda so‘zning ma’nosi shu so‘z havola qilingan so‘zning izohidan anglashiladi.

XI. Lug‘atda ma’nodoshlarning betaraf va faollari izohlangan, qolganlari esa ularga havola qilingan. Masalan:

JARROH (a) Xirurg.

XII. Ayrim hollarda, izohdan keyin, so‘z ma’nosini to‘laroq ochish, izohni to‘ldirish maqsadida izohlanuvchi so‘zning antonimidan ham foydalanilgan bo‘lishi kerak.

Masalan:

ZEHNIYAT (a)…

ZINDON (f-t)…

DAFTARNAVIS (grek +f-t)…

XIII. Ma’nodoshlar boshqa turdagi izohdan keyin ham ishlatilgan. Bunda ular izohni to‘ldirish, ko‘p ma’noli so‘zlar ma’nolarini bir- biridan yaqqolroq faqlash uchun xizmat qiladi.

Masalan:

VALLOMAT Valine’mat. 1.Oqsoqol, boshliq, amaldor. 2. Sarboz, yigit. 3. Oz mehnati singmagan narsalarga, birovnikiga saxiylik, xo‘jayinlik qilaveradigan odam; errayim.

Lug‘at izohli lugatning bir ko‘rinishi.

 

1. “ali” desa, “bali” demoq: -

2. “ali” desa, “bali” demoq: -

3. “bo‘rk ol” desa, bosh olmoq: -

4. “dard” desa, “balo” demoq: -

5. “dard” desa, “o‘l” demoq: -

6. “dard” desa, “balo” demoq: -

7. “dard” desa, “o‘l” demoq: -

8. “do‘ppi ol” desa, kalla olmoq: -

9. “do‘ppi ol” desa, kallasini olmoq: -

10. “do‘ppisini ol” desa, kalla olmoq: -

11. “do‘ppisini ol” desa, kallasini olmoq: -

12. “gah” desa, qo‘lga qo‘nadigan qilib olmoq: -

13. “gah” desa, qo‘liga qo‘nadigan qilib olmoq: -

14. “Og‘zing qani?” desa, qulog‘ini ko‘rsatmoq: -

15. “puf” desa, Buxoroga uchadigan: -

16. adresi yo‘q: -

17. ajaldan besh kun burun: -

18. ajalidan besh kun burun: -

19. ali desa bali demoq: kim? aytishmoq, e’tiroz javobini bermoq.

20. aytgan joyidan kesmoq: Aytganini, albatta, amalga oshirtiradi, aytganini bajartiradi.

21. bag‘ri teshilmoq: bag‘ri qon bo‘lmoq, qattiq g‘am yoki azob chekmoq.

22. bag‘rini teshmoq: -

23. baxt eshigini ochmoq: -

24. beldan kuch kesilmoq: -

25. belidan kuch kesilmoq: -

26. besar-u poy: -

27. besh badtar bo‘lmoq: -

28. besh barmog‘iday: -

29. besh barmog‘ini og‘ziga tiqmoq: -

30. besh barmog‘ni og‘ziga tiqdi: hovliqib, lozim bo‘lganidan ko‘ra ortiqroq narsani ro‘yobga chiqarish uchun intildi, nafsga berildi

31. besh barmoq baravar emas: -

32. besh barmoq bir xil emas: -

33. besh barmoqday: -

34. besh battar bo‘lmoq: -

35. besh ketmoq: 1.pirra (karta) o‘yinida besh ochko olmoq; 2.gapni yoki ishni o‘rinlatib bajaruvchi odamga tan bermoq, qoyil qolmoq

36. besh kunlik dunyo: -

37. besh panjaday: -

38. besh panjani og‘izga tiqmoq: -

39. besh panjani og‘ziga tiqmoq: -

40. besh panjasiday: -

41. besh panjasini og‘izga tiqmoq: -

42. besh panjasini og‘ziga tiqmoq: -

43. besh qo‘lday: -

44. besh qo‘lini og‘izga tiqmoq: -

45. besh qo‘lini og‘ziga tiqmoq: -

46. besh qo‘lni og‘izga tiqmoq: -

47. besh qo‘lni og‘ziga tiqmoq: -

48. beshigini tebratmoq: -

49. beshik ketmoq: -

50. besh-olti og‘iz gap aytmoq: -

51. besh-olti og‘iz so‘z gap aytmoq: -

52. besh-olti qovun pishig‘i: -

53. besh-oltita ko‘ylakni ortiqroq yirtmoq: -

54. bir kesak bilan ikki qarg‘ani urmoq: -

55. bir kesak bilan ikki qushni urmoq: -

56. bir kesak bilan ikki quyonni urdi: ayni bir vaqtda ikki narsani ko‘zlab ish tutdi

57. bir kesak bilan ikki quyonni urmoq: -

58. bo‘rk ol desa bosh olmoq: biror ishni lozim bo‘lganidan ham qo‘pol qilib bajardi

59. burndan eshak qurti yog‘ilmoq: -

60. burnidan eshak qurti yog‘ilmoq: -

61. burundan eshak qurti yog‘ilmoq: -

62. dam kesilmoq: -

63. dami kesilmoq: -

64. dami kesilmoq: -

65. damini kesdi I: gapirtirmadi

66. damini kesdi II: ta’sir kuchini qaytardi, yo‘qotdi

67. damini kesmoq : -

68. damni kesmoq: -

69. darvozaning turmini teshmoq: -

70. darvozasining turmini teshmoq: -

71. dimog‘dan eshak qurti yog‘ilmoq: -

72. dimog‘idan eshak qurti yog‘ilmoq: -

73. do‘ppi ol desa bosh olmoq: biror ishni lozim bo‘lganidan ham qo‘pol qilib bajardi

74. es bo‘lmoq: -

75. es bor: -

76. es borida: -

77. es butun: -

78. es chiqib ketmoq: -

79. es- hushini olib qo‘ydi: o‘ziga o‘taketgan darajada mahliyo qilib oldi

80. es- hushini olib qochdi: xayolini o‘ziga tortibolib qoldi

81. es- hushini yo‘qotdi: 1) behush bo‘ldi 2) esankiradi

82. es joyida: -

83. es joyiga kelmoq: -

84. es ketmoq: -

85. es kirdi: 1)es-hushli bo‘ldi 2) angladi, tushundi

86. es kirdi-chiqdi: -

87. es kirmoq: -

88. es o‘zga kelmoq: -

89. es o‘ziga kelmoq: -

90. es og‘di: -

91. es og‘ib ketmoq: -

92. es qolmabdi: -

93. es qurmoq: -

94. es yo‘q: -

95. es(im) qursin: nimanidir esdan chiqarganda o‘ziga tanbehni, koyishni ifodalaydi

96. esda qolmoq: -

97. esda turmoq: -

98. esda tutmoq: -

99. esdan chiqarilmoq: -

100. esdan chiqarmoq: -

101. esdan chiqmoq: -

102. esdan ko‘tarildi: unutdi

103. esdan ko‘tarilmoq: -

104. esdan og‘moq: -

105. es-es bilmoq: -

106. esga ham kirib chiqmaslik: -

107. esga kelmoq: -

108. esga keltirmoq : -

109. esga keltirmoq: -

110. esga oldi: xotirladi

111. esga olinmoq: -

112. esga olmoq: -

113. esga solmoq: -

114. esga tiishirmoq: -

115. esga tushirmoq: -

116. esga tushmoq: -

117. eshagi loydan o‘tmoq: -

118. eshagidan tushovi qimmat: -

119. eshagidan tushovi qimmatga tushmoq: -

120. eshagiga yarasha tushovi: -

121. eshak loydan o‘tmoq: -

122. eshigiga bosh qo‘ydi: xokisor bo‘ldi, xokisorlik qildi

123. eshigiga bosh qo‘ymoq: -

124. eshigini yel ochib, yel yopmoq: -

125. eshigining turmini buzmoq: -

126. eshik bog‘lamoq: -

127. eshikdan kelmay teshikdan: -

128. eshikka bosh qo‘ymoq: -

129. eshikni yel ochib, yel yopmoq: -

130. eshikning turmini buzmoq: -

131. es-hush butun: -

132. es-hushi butun: -

133. es-hushini joyiga qo‘ymoq: -

134. es-hushini olib qo‘ymoq: -

135. es-hushini olib qochmoq: -

136. es-hushini tanimoq: -

137. es-hushini yig‘di: 1)parishonlikdan qutuldi 2)o‘ylab ish tutadigan bo‘ldi

138. es-hushini yig‘ishtirmoq: -

139. es-hushini yig‘moq: -

140. es-hushini yo‘qotmoq: -

141. es-hushni joyiga qo‘ymoq: -

142. es-hushni olib qo‘ymoq: -

143. es-hushni olib qochmoq: -

144. es-hushni tanimoq: -

145. es-hushni yig‘ishtirmoq: -

146. es-hushni yig‘moq: -

147. es-hushni yo‘qotmoq: -

148. esi bo‘lmoq: -

149. esi bo‘lsa: fikr-mulohaza yuritish qobiliyati yaxshi

150. esi bor: fikr-mulohaza yuritish qobiliyati yaxshi

151. esi borida: -

152. esi butun: -

153. esi butun : -

154. esi chiqib ketdi: nihoyatda qattiq qo‘rqdi

155. esi chiqib ketmoq: -

156. esi joyida: -

157. esi joyiga kelmoq: -

158. esi ketdi: 1)qiynalib holsizlandi 2)qayta–qayta mehribonlik, xayrixohlik bildirdi

159. esi ketib: berilib, mahliyo bo‘lib

160. esi ketmoq: -

161. esi ketmoq: -

162. esi kirdi: 1)es- hushli bo‘ldi 2) angladi, tushundi

163. esi kirdi-chiqdi: -

164. esi kirmoq: -

165. esi o‘ziga kelmoq: -

166. esi og‘di: 1) telba bo‘ldi, jinni bo‘ldi 2)mahliyo bo‘lib qoldi

167. esi og‘ib ketdi: xayoli biror narsa haqidagi o‘y– xotiralar haqida band bo‘ldi

168. esi og‘ib ketmoq: -

169. esi past: fikrlash qobiliyati me’yorda emas, tentak, ovsar

170. esi qolmabdi: -

171. esi yo‘q: -

172. esida qoldi: xotirasida saqlanib qoldi

173. esida qolmoq: -

174. esida turdi: xotirasida saqlanib qoldi

175. esida turmoq: -

176. esida tutdi: doim xotirasida saqladi

177. esida tutmoq: -

178. esidan chiqarmoq: -

179. esidan chiqdi: unutdi

180. esidan chiqmoq: -

181. esidan ko‘tarilmoq: -

182. esidan og‘di: telba bo‘ldi, jinni bo‘ldi

183. esidan og‘moq: -

184. esidan ozdi: jinni bo‘ldi, telba bo‘ldi

185. esiga ham kirib chiqmaslik: -

186. esiga keldi: 1)xotirasida tiklandi 2)o‘yladi, idrok qildi

187. esiga kelmoq: -

188. esiga olmoq: -

189. esiga soldi: 1)xotirasida tikladi 2)unutilayozganni eslatdi

190. esiga solmoq : -

191. esiga solmoq: -

192. esiga tiishirmoq: -

193. esiga tushdi: xotirasida tikladi

194. esiga tushirmoq: -

195. esiga tushmoq: -

196. esim qurmoq: -

197. esing joyidami?!: -

198. esingiz joyidami?!: -

199. esini chiqarib yubormoq: -

200. esini og‘dirib qo‘ymoq: -

201. esini olib qo‘ymoq: -

202. esini tanidi: go‘daklik davridan chiqib, ongli hayot yo‘liga kirdi

203. esini tanimoq: -

204. esini tanimoq : -

205. esini yedi: miyasi ishlamay qoldi, fikrlash qobiliyatini yo‘qotdi

206. esini yemoq: -

207. esini yig‘ishtirmoq: -

208. esini yig‘moq: -

209. esini yo‘qotmoq: -

210. esining borida: -

211. eski hammom, eski tos: -

212. eski tos, eski hammom: -

213. esni chiqarib yubormoq: -

214. esni og‘dirib qo‘ymoq: -

215. esni olib qo‘ymoq: -

216. esni tanimoq: -

217. esni yemoq: -

218. esni yig‘ishtirmoq: -

219. esni yig‘moq: -

220. esni yo‘qotmoq: -

221. esning borida: -

222. esxona chiqib ketmoq: -

223. esxonani chiqarib yubormoq: -

224. esxonasi chiqib ketmoq: -

225. esxonasini chiqarib yubormoq: -

226. gah desa qo‘lga qo‘nadigan qilib olmoq.: birovni o‘ziga bo‘ysundirib, so‘zini ikki qilmaydigan qilib olmoq

227. gah desa qo‘liga qo‘nadigan qilib olgan: juda itoatkor qilib olgan

228. gap eshitmoq: -

229. gapini shartta kesmoq: -

230. gapni cho‘rt kesmoq: -

231. gapni kesmoq: -

232. gapni shartta kesmoq: -

233. hayotining ko‘kin kesmoq: -

234. holvachining teshasiday: -

235. ildiziga tesha urmoq: -

236. ip esha olmaslik: -

237. ish bitdi, eshak loydan o‘tmoq: -

238. ish bitib, eshak loydan o‘tgandan keyin: -

239. ishi bitdi, eshagi loydan o‘tdi: 1)maqsadi amalga oshgach, aloqa va muomalani yig‘ishtirdi 2)hozirgisi hal bo‘ldi, keyingisi bir gap bo‘lar

240. ishi bitdi, eshagi loydan o‘tmoq: -

241. kesak otdi: yomonlik xatti-harakatlari qildi

242. kesak otmoq: -

243. kindigi kesilgan: tug‘ilgan

244. kindigi kesilmoq: -

245. kindik kesilmoq: -

246. kirmagan teshigi qolmaslik: -

247. kirmagan teshigi yo‘q: -

248. ko‘kayini kesmoq: -

249. ko‘p gap eshakka yuk: Ortiqcha gap-so‘zning foydasizligi haqida aytiladigan ibora.

250. ko‘z ko‘rmagan, quloq eshitmagan: -

251. ko‘z olma-kesak termoq: -

252. ko‘zi olma-kesak termoq: -

253. ko‘zi teshilmoq: -

254. ko‘zi uyqudan kesilmoq: -

255. lo‘lining eshagini sug‘or, pulini ol: -

256. lo‘lining eshagini sug‘orib, pulini olmoq: -

257. lop desa, ola qop olib yugurmoq: -

258. lop desa, ola qopni ko‘tarib ketmoq: -

259. ming o‘lchab, bir kesmoq: -

260. mulla mingan eshakday: -

261. nafas kesilmoq: -

262. nafasi kesildi: gapirtirmadi

263. nafasi kesilmoq: -

264. nest-nobut qilmoq: -

265. non deganda, kesak g‘irillamoq: -

266. o‘l desa o‘lmoq, tiril desa tirilmoq: -

267. og‘zing qani desa qulog‘ini ko‘rsatadi: o‘taketgan noshud, merov, anqov

268. orqadan kesak otmoq: -

269. orqasidan kesak otmoq: -

270. oy desam og‘zi bor, kun desam ko‘zi: -

271. oy tuynukka, arava eshikka kelganda: -

272. oyog‘iga tesha urmoq: -

273. pashsha “g‘ing” desa, eshitilmoq: -

274. pashsha uchsa, eshitilarli: -

275. peshana devorga tegmoq: -

276. peshana ochilmoq: -

277. peshana qurmoq: -

278. peshana sho‘r: -

279. peshana sho‘r bo‘lmoq: -

280. peshana sho‘r qilmoq: -

281. peshana sho‘ri: -

282. peshana silamoq: -

283. peshana ter to‘kilmoq: -

284. peshana ter to‘kilmoq: -

285. peshana ter to‘kmoq: -

286. peshana teri: -

287. peshana teri to‘kilmoq: -

288. peshana teri to‘kilmoq: -

289. peshana teri to‘kmoq: -

290. peshana teri to‘kmoq: -

291. peshanada bor: -

292. peshanada sho‘ri bor: -

293. peshanadagini ko‘rmoq: -

294. peshanadagisini ko‘rmoq: -

295. peshanadan ko‘rmoq: -

296. peshanadan sovuq ter chiqmoq: -

297. peshanaga bitilmoq: -

298. peshanaga bitmoq: -

299. peshanaga sig‘moq: -

300. peshanaga yozilgan: -

301. peshanani ochmoq: -

302. peshanani sho‘r qilmoq: -

303. peshanani silamoq: -

304. peshananing sho‘ri: -

305. peshanasi devorga tegmoq: -

306. peshanasi ochilmoq: -

307. peshanasi qurmoq: -

308. peshanasi sho‘r: -

309. peshanasi sho‘r bo‘lmoq: -

310. peshanasida bor: -

311. peshanasida sho‘ri bor: -

312. peshanasidagini ko‘rmoq: -

313. peshanasidan ko‘rmoq: -

314. peshanasidan sovuq ter chiqmoq: -

315. peshanasiga bitilmoq: -

316. peshanasiga bitmoq: -

317. peshanasiga sig‘moq: -

318. peshanasiga yozilmoq: -

319. peshanasini ochmoq: -

320. peshanasini sho‘r qilmoq: -

321. peshanasini silamoq: -

322. peshona teri: halol mehnat

323. peshona teri tukildi: mashaqqat bilan jismoniy mehnat qildi

324. peshonasi taq etib devorga tegmoq: o‘z bilganidan qolmay, oxiri ishi voy bo‘lmoq.

325. qirq marta o‘lchab, bir marta kesadi: nihoyatda ehtiyotkorlik bilan ish qiladi

326. qirq o‘lchab, bir kesmoq: -

327. sen aytgan tollar kesilib ketmoq: -

328. sho‘r peshana: -

329. sho‘r peshana: -

330. siz aytgan tollar kesilib ketmoq: -

331. so‘zini kesmoq: -

332. so‘zni kesmoq: -

333. taftini kesmoq: -

334. taftni kesmoq: -

335. tagiga tesha urmoq: -

336. tanobini kesmoq: -

337. tanobni kesmoq: -

338. taptini kesmoq: -

339. taptni kesmoq: -

340. tekkanga tegib, tegmaganga kesak otadi: hech kimga tinchlik bermaydi

341. tekkanga tegib, tegmaganga kesak otmoq: -

342. telba to‘nini teskari kiymoq: -

343. tesha tegmagan: -

344. teshik munchoq yerda qolmas: Uzoq vaqt turmush qilmay, uyda o‘tirib qolgan qiz-juvonlar haqida, shuningdek, har bir narsa vaqti kelganda kerak bo‘lishi, ishlatilishi mumkinligi haqida aytiladigan ibora

345. teshik munchoq yerda qolmaslik: -

346. teshik quloq eshitadi: Qulog‘i bor, albatta eshitadi, gap, albatta, yetib boradi

347. teshik quloq eshitmoq: -

348. teshik tomoq: har qanday ovqat talab kishi; xo‘randa

349. teskari dunyo: Bevafo, o‘zgarib turuvchi dunyo

350. til kesilmoq: -

351. til kesiq: -

352. tili kesilmoq: -

353. tili kesiq: -

354. tilim kesilsin: -

355. tilini besh qarich qilmoq: -

356. tilini kesmoq: -

357. tilni besh qarich qilmoq: -

358. tilni kesmoq: -

359. to‘nini teskari kiyib oldi: o‘chakishgan holda qaysarlik qildi

360. to‘nini teskari kiyib olmoq: -

361. to‘nni teskari kiyib olmoq: -

362. to‘nni teskari kiymoq: -

363. tutgan joydan kesmoq: -

364. tutgan joyidan kesmoq: -

365. tutgan yerini kesmoq: -

366. tutgan yerini kesmoq:: -

367. tutganini kesmoq.: -

368. u desa, bu demoq, bu desa, u demoq: -

369. umid kesmoq: -

370. umidin kesmoq: -

371. xolvachining teshasiday: 1. qisqa, kalta. 2. chaqqon, epchil (kishi haqida)

372. yetti o‘lcha, bir kes: -

373. yetti o‘lchab, bir kesmoq: nihoyatda ehtiyotkorlik bilan ish qiladi

374. yetti o‘lchab, bitta kesmoq: -

375. yo‘l kesmoq: -

376. yulduzni beshoti urmoq: -

377. yulduzni beshoti urmoq: -

378. yuz o‘lchab, bir kesmoq: -

379. yuzini teskari o‘girmoq: qaramaslik uchun boshini boshqa tomonga burdi

380. yuzni o‘lchab, bir kesmoq: -

381. yuzni teskari o‘girmoq: -

1. Aql – fahm – tamiz – es – miya – bosh – kalla
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ijobiy-salbiylik belgisiga ko‘ra )

2. Bir – ikki – uch – to‘rt – besh – olti – yetti
Ma’nosiga ko‘ra
(miqdorning oshib borishiga ko‘ra)

3. Darcha – eshik – darvoza
Ma’nosiga ko‘ra
(hajm – ko‘lamining katta-kichikligiga ko‘ra)

4. Dushanba – seshanba – chorshanba – payshana – juma -shanba – yakshanba
Ma’nosiga ko‘ra
(joylashish ketma-ketligiga ko‘ra)

5. Eh – esiz – afsus – attang
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda belgisining kuchiga ko‘ra)

6. Eh – esiz – afsus – attang– pushaymon – nadomat – taassuf
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortib borishiga ko‘ra)

7. Gangimoq – dovdiramoq – esankiramoq – garangsimoq – gangramoq – kalovlanmoq – mengrovsimoq – talmovsiramoq – obdiramoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanilish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

8. Gangimoq – dovdiramoq – esankiramoq – o‘zini yo‘qotmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

9. Kesatiq – kinoya – istehzo – piching
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

10. Kesmoq – qiymoq – bichmoq
Ma’nosiga ko‘ra
(bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

11. Nodon – esli – dono
Ma’nosiga ko‘ra
(onglilik darajasining ortiq-kamligiga ko‘ra)

12. Oila – mahalla – ovul – qishloq – shahar – tuman – viloyat – respublika
Ma’nosiga ko‘ra
(hududiy qamrovining tor-kengligiga ko‘ra)

13. Qarindosh – urug‘ – avlod – tug‘ishgan – jigar – jigarband – jigargo‘sha – xesh
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

14. Qulun – toychoq – toy – g‘unan – dunan – tulan beshak
Ma’nosiga ko‘ra
(yosh xususiyatiga ko‘ra)

15. Taqdir – qismat – yozmish – peshana – nasib(a) – ko‘rgilik
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

16. Xunuk – badbashara – badburush – badqovoq – tasqara – bedavo – ta’viya – beo‘xshov – beso‘naqay – badsurat – nadomat
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining ortib borishiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.