Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {ikki}
So‘z bo‘g‘inlari: ik-ki
Izoh(lar)i:
ikki sn

1. 2 raqami va u ifodalagan miqdor.

Antonim(lar)i: besh , a’lo
Sinonim(lar)i: mavjud emas.
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: mavjud emas.

Ikkinchi darajali bo‘lak – gapning bosh bo‘lagiga tobe, uni to‘ldirib, aniqlab, izohlab keladigan gap bo‘laklari. Ikkinchi darajali bo‘lak 3 ta: h o l, to‘ldiruvchi, aniqlovchi.

  1. Ko‘pincha fe’l-kesimga bog‘lanib, uning belgisini bildirgan bo‘lak hol deyiladi: Minbarga notiqlar birin-ketin chiqa boshladilar. Hol ba’zan fe’ldan boshqa turkumga ham bog‘lanadi: Ko‘chada odam ko‘p.Holning ma’no turi: 1) vaziyat (ravish, tarz) holi qanday, qay holda, qay tarzda kabi so‘roqqa javob bo‘ladi va har doim fe’lga bog‘lanadi. Vaziyat holi ravish, ravishdosh, ot, sifat, olmosh, taqlid, ibora bilan ifodalanadi: 1. U diqqat bilan tingladi. 2.Ukam chiroyli yozadi. U shoshmasdan jo‘nadi. 3.Rais bilan ikkisi do‘stlarcha xayrlashdi. 4.U qorovul bo‘lib ishlaydi. 5.Daraxt barglari duv to‘kildi. 6.Buni qanday bajarasiz? 7.Boshini eggan holda kelardi.Ravishdosh bilan ifodalangan vaziyat holi o‘ziga tobe bo‘lgan bo‘lak bilan so‘z birikmasini hosil qilishi mumkin: Eshikni sekin ochib, ichkariga qaradi. Bu yoyiq vaziyat holideyiladi. 2) o‘rin holi qayerga, qayerda, qayoqqa, qayerdan kabi so‘roqqa javob bo‘ladi va ko‘pincha o‘rin ravishi, ot, olmosh bilan ifodalanadi: 1. Bolalar ko‘chaga chiqib ketishdi. 2.U orqadan qochdi. 3.Bunda bulbul kitob o‘qiydi.3) payt holi qachon, qachongacha, qachondan beri, qay vaqt kabi so‘roqqa javob bo‘ladi va ko‘pincha ot, payt ravishi, olmosh, payt ravishdoshi, sifatdosh, harakat nomi, son, sifat bilan ifodalanadi: 1.Imtihonlar yozda bo‘ladi. 2.Bugun maktabim yonidan o‘tdim. 3.Shunda men bir sapchib tushganman. 4.Nafasimni rostlagach, tikilibroq qaradim. 5.Buni o‘qiyotganimda sezib qoldim. 6.Qaytishda siznikiga kirib o‘tamiz. 7.Qo‘lim bo‘shida o‘qiyman. 8.Yig‘ilish uchda bo‘ladi. 4) miqdor holi qancha, qanchalab, nechalab, necha marta kabi so‘roqqa javob bo‘ladi va ko‘pincha miqdor-daraja ravishi, son, sifat va miqdor-daraja ma’nosini bildirgan so‘z birikmasi bilan ifodalanadi: 1.Men juda ko‘p qayg‘urdim. 2.O‘n marta eshitgandan bir marta ko‘rgan afzal. 3.Bir onda o‘z kuchining o‘lchovsiz darajada o‘sganini sezdi. 4.Siz qancha terdingiz? 5.Bular qop-qop terib qo‘yishdi. 6.Men o‘ylagan darajada qilisharmikan?5)       sabab holi nima sababdan, nima sababli, nima uchun, nimaga, nega kabi so‘roqqa javob bo‘ladi va quyidagicha ifodalanadi: a) sabab ravishi: Otasi noiloj ko‘ndi;b)         -lik, -siz+lik, -gan+lik qo‘shimchali chiqish kelishigidagi ot, sifatdoshdan keyin -dan qo‘shimchasini keltirish bilan: Salima opa quvonganidan hech gapira olmas edi;d) -gani, -ganligi qo‘shimchali so‘zdan keyin tufayli, uchun so‘zidan birini keltirish bilan: U o‘qimagani uchun bilmadi.6) maqsad holi nima maqsadda, nima uchun, nima qilgani, nima qilgali, nega so‘rog‘iga javob bo‘lib, quyidagicha ifodalanadi: a) maqsad ravishi: Men atayin gapirmadim;b) jo‘nalish kelishigidagi harakat nomi yoki harakat nomidan keyin uchunko‘makchisini keltirish bilan: U o‘qish uchun keldi;d) maqsad ravishdoshi: U o‘qigani keldi;e)       fe’ldan so‘ng uchun, deb so‘zini keltirish bilan: O‘qiyman deb keldi;f) harakat nomidan keyin maqsadida, maqsadda, maqsadi bilan so‘zini keltirish yordamida: Gulnor opa bafurja gaplashish maqsadida keldi; 7) shart holi nima qilsa (m , -ng, -k , -ngiz) so‘rog‘iga javob bo‘ladi va bir harakatning bajarilishi uchun shart bo‘lgan boshqa ish-harakatni bildiradi: Eksang, o‘rasan; 8) to‘siqsizlik holi nima qilsa ( -m, -ng, -k , -ngiz) ham/-da? so‘rog‘iga javob bo‘lib, bir ish-harakatning bajarilishi uchun to‘siq bo‘la olmaydigan ish-harakatni bildiradi va shart fe’li+ham (-da), ravishdosh/sifatdosh+bilanko‘makchisi, qaramay, qaramasdan so‘zi qatnashgan qurilma orqali ifodalanadi: Chaqirilmasa ham, qatnashdi. Kichik bo‘lgani bilan ancha og‘ir edi. Shoshganiga qaramay kutib turdi. Ayrim darslikda qurol-vosita holi ajratiladi.Bu hol nima bilan, qanday usul bilan degan so‘roqqa javob bo‘ladi: Xat qalamda (qalam bilan) yozilgan edi.

To‘ldiruvchi.Kelishik va ko‘makchi bilan shakllangan, kim? yoki nima? so‘rog‘iga (kim/nima+ni/ga/da/dan/uchun/orqali/sababliva hokazo) javob bo‘luvchi va gapda fe’l bilan ifodalanuvchi bo‘lakka boshqaruv yo‘li bilan bog‘lanadigan ikkinchi darajali bo‘lak to‘ldiruvchi deyiladi: 1.Men bu gapni ukamdan eshitdim. 2. Seni eslayman.Demak, to‘ldiruvchi: 1) predmetni (kimni, nimani, kimga, nimaga va hokazo. so‘roqni oladi) ifodalaydi; 2) kelishik va ko‘makchi bilan shakllanadi; 3) fe’l bilan ifodalangan bo‘lakka (ko‘pincha kesimga) bog‘lanadi; 4) bosh so‘zga boshqaruv yo‘li bilan bog‘lanadi: To‘ldiruvchining ikki turi bor: a)      vositali to‘ldiruvchi; b) vositasiz to‘ldiruvchi. Vositasiz to‘ldiruvchi o‘timli fe’l bilan ifodalangan bo‘lakka tobelanib, belgili yoki belgisiz tushum kelishigi qo‘shimchasi bilan shakllanadi: 1.Yosh havaskorlar ashulani zavq bilan aytdilar.2. Bo‘linganni bo‘ri yer. 3. O‘ziga birovning oz-moz til tegizishini ko‘tarmasdi. 4. O‘quvchilar hozir kitob o‘qishyapti. Vositali to‘ldiruvchi o‘timli yoki o‘timsiz fe’l bilan ifodalangan bo‘lakka tobelanib, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishigi shakli yoki ko‘makchi bilan shakllanadi: 1. Ravshan sen bilan boradi 2. Yaxshiga yondash, yomondan qoch. 3. Og‘zi bo‘shga ishonib bo‘lmaydi. 4. Paxta mashina bilan terildi.Jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishigidagi so‘z doimo to‘ldiruvchi bo‘lib kelavermaydi, ular hol vazifasini ham bajaradi, bunda ham ular savolga qarab farqlanadi: U yolg‘ondan hayron bo‘ldi (qanday? – hol). U akasidan eshitdi (kimdan? – to‘ldiruvchi). U maktabga bordi (qayerga ? – hol). Menga gapirdi (kimga? – to‘ldiruvchi). Umuman olganda, to‘ldiruvchi va hol shaklan ko‘pincha o‘xshaydi. Lekin asosiy farqi shundaki, to‘ldiruvchi predmetni ifodalab, uning so‘rog‘iga javob bo‘ladi, hol esa bunday xususiyatga ega emas.

  1. Gapdagi biror bo‘lakning belgisini yoki bir narsa-buyumning boshqasiga qarashli ekanligini bildirgan bo‘lak aniqlovchi deyiladi. Aniqlovchi gapda har doim otga yoki otlashgan har qanday bo‘lakka bog‘lanadi: 1. Mayda qor yog‘yapti. 2. Qovunning og‘iri, tarvuzning yengili shirin bo‘ladi. 3. Oppoq mashina keng ko‘chada navbatdagi chorrahani kesib o‘tmoqda edi. 4. Toshkent juda chiroyli shahar. Aniqlovchi uch xil: 1)sifatlovchi-aniqlovchi;2) qaratuvchi aniqlovchi; 3) izlohlovchi. Sifatlovchi-aniqlovchi predmetning belgisini, miqdorini, tartibini bildiradi va qanday? qanaqa? qaysi? qancha? nechanchi? necha? qayerdagi? kabi so‘roqqa javob bo‘ladi. Sifatlovchi-aniqlovchi tomonidan aniqlangan bo‘lak sifatlanmish deb yuritiladi. Sifatlovchi va sifatlanmish bitishuv yo‘li bilan bog‘lanadi: Notanish kishi unga qaradi.Sifatlovchi-aniqlovchining ifodalanishi: 1) sifat, son, olmosh, sifatdosh, ravish, taqlid: 1. Biz serjun va sergo‘sht qo‘ylarni ko‘paytiryapmiz. 2. O‘ninchi yillarning sargardonligi. 3. Taqir-tuqur ovozdan uyg‘onib ketdim. 4. O‘qigan kishi o‘zar. 5. Ko‘p odamning duosi ko‘l.2) ot: Asfalt yo‘ldan mashinalar g‘iz-g‘iz o‘tib turibdi. Bunday aniqlovchilar ba’zan majoziy (ko‘chma) ma’noni ifodalashi mumkin: Kumush choyshab yopib dalalar...3)ibora: Unda og‘zining tanobi qochadigan odat bor. U qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan bola.4)so‘z birikmasi bilan: 1.U birinchi kungi ishni yakunladi. 2.Ukamning uyidagi mollarni ham olib ketishibdi.2.Menga tegishli bo‘lakni qoldiring. 3.Ertaga bo‘ladigan majlis qoldirildi.Ba’zan sifatlovchi-aniqlovchi kengaygan ravishdoshli, sifatdoshli, harakat nomili birikma bilan ifodalanib, yoyiq holda kelishi mumkin:Misdek qizarib turgan yuzini ikki kafti orasiga olib, peshonasiga yuzini bosdi.Qaratqich-aniqlovchi. Qaratqich-aniqlovchi biror narsa tegishli, qarashli bo‘lgan shaxs yoki predmetni bildiradi va belgili hamda belgisiz qaratqich kelishigidagi so‘z bilan ifodalanadi. Qaratqich-aniqlovchi tomonidan aniqlangan bo‘lak qaralmish deyiladi. Qaratqich va qaralmish moslashuv orqali birikib, shaxs va sonda, albatta, moslashgan bo‘ladi: Odamning qo‘li gul.Qaratqich-aniqlovchining ifodalanishi:1)         ot, olmosh: Gulnor yigitning so‘zlarini diqqat bilan tingladi.2)  otlashgan so‘z: O‘nning yarmi – besh.3)ibora: Og‘zi bo‘shning ichida gap yotmas.

Izohlovchi. Izohlovchi aniqlovchining alohida bir ko‘rinishi, bunda izohlovchi ot boshqa bir otni izohlaydi. Izohlovchi izohlagan ot izohlanmish bo‘ladi: General Sobir Rahimov.Izohlovchi va izohlanmish umumiy va aniq ma’noni bildiruvchi turdosh otdan iborat bo‘lsa, aniq ma’noni bildiruvchi ot izohlovchi, umumiy ma’noni bildiruvchi ot izohlanmish bo‘ladi. Yozuvda ular orasiga chiziqcha qo‘yiladi: mexanik-haydovchi. Izohlovchi unvon, kasb, laqab, qarindoshlik, jins, o‘xshatish, taxallus kabini ifodalash uchun xizmat qiladi. O‘xshatishni bildirgan izohlovchi bilan izohlanmish orasiga chiziqcha qo‘yiladi: ona –Vatan.Gazeta, jurnal, korxona, muassasa va hokazoning nomini bildirgan atoqli ot ham izohlovchining bir turi hisoblanadi: "Yoshlik" jurnali, "Turkiston" gazetasi. Bunday izohlovchi shaxs nomi bilan ifodlansa, qo‘shtirnoqga olinmay, nomli, nomidagi so‘zi bilan birga qo‘llaniladi: Oybek nomli maktab. So‘zning o‘rni almashtirilsa, izohlovchi bilan izohlanmish maqomi ham almashadi: Ayol (izohlovchi) hamshira (izohlanmish), hamshira (izohlovchi) ayol (izohlanmish).

1. bir boshi ikki bo‘lmoq: -

2. bir boshini ikkita qildi: oilali qildi

3. bir boshini ikkita qilmoq: -

4. bir boshni ikkiqilmoq: -

5. bir gapni ikkita qilmaslik: -

6. bir ikki bo‘lmaslik: -

7. bir ikki o‘g‘iz: ozgina, andak

8. bir ikki shingil: ozgina, andak

9. bir ish ikki bo‘lmoq: -

10. bir kesak bilan ikki qarg‘ani urmoq: -

11. bir kesak bilan ikki qushni urmoq: -

12. bir kesak bilan ikki quyonni urdi: ayni bir vaqtda ikki narsani ko‘zlab ish tutdi

13. bir kesak bilan ikki quyonni urmoq: -

14. bir o‘q bilan ikki nishonga urmoq: -

15. bir o‘q bilan ikki qushni urmoq: -

16. bir o‘q bilan ikki quyonni urmoq: -

17. bir oyog‘i .. da, ikkinchi oyog‘i .. da bo‘lmoq : -

18. bir oyoq .. da, ikkinchi oyoq .. da bo‘lmoq: -

19. bir qulog‘idan kirib, ikkinchi qulog‘idan chiqib ketmoq: -

20. bir quloqdan kirib, ikkinchi quloqdan chiqib ketmoq: -

21. bir so‘z ikki bo‘lmaslik: -

22. bir so‘z ikkita bo‘lmaslik: -

23. bir so‘zi ikki bo‘lmaslik: -

24. bir so‘zi ikkita bo‘lmadi: aytgani bajarildi

25. bir so‘zi ikkita bo‘lmaslik: -

26. bir so‘zini ikki qilmaslik: -

27. bir so‘zini ikkita qilmaslik: -

28. bir so‘zni ikki qilmaslik: -

29. bir so‘zni ikkita qilmaslik: -

30. bir to‘n ikki bo‘lmaslik: -

31. bir to‘ni ikki bo‘lmaslik: -

32. biri ikki bo‘lmaslik: -

33. bir-ikki og‘iz: -

34. bir-ikki qovun pishig‘i: -

35. bir-ikki shingil: -

36. bir-ikki yaktakni ortiqroq yirtgan: -

37. birining do‘ppisini ikkinchisiga kiygizmoq: -

38. bitta boshini ikki qilmoq: -

39. bitta boshini ikkita qilmoq: -

40. bitta boshni ikki qilmoq: -

41. bitta boshni ikkita qilmoq: -

42. boshi ikki bo‘lmoq: -

43. boshi ikkita bo‘ldi: uylandi

44. boshi ikkita bo‘lmoq: -

45. boshini ikkita qilmoq: -

46. boshni ikkita qilmoq: -

47. gapini ikki qilmaslik: -

48. gapini ikkita qilmaslik: aytgani bajarildi

49. gapni ikki qilmaslik: -

50. gapni ikkita qilmaslik: -

51. ikki barmog‘ini burniga tiqmoq: -

52. ikki barmoqni burunga tiqmoq: -

53. ikki bukilgancha: ortiq darajada egilib

54. ikki bukilmoq: -

55. ikki dunyo bir qadam: -

56. ikki dunyoda: hech qachon

57. ikki dunyoda ham: hech qachon

58. ikki ellik: qisqagina

59. ikki gapning birida: gap davomida dam-badam, qayta-qayta gapirdi

60. ikki gapning o‘rtasida: gap davomida dam-badam, qayta-qayta gapirdi

61. ikki jahon ovorasi bo‘lmoq: -

62. ikki kemaning boshini tutmoq: -

63. ikki ko‘z to‘rt bo‘lmoq: -

64. ikki ko‘zi to‘rt bo‘ldi: intizor bo‘ldi

65. ikki ko‘zi to‘rt bo‘lmoq: -

66. Ikki o‘rtada: ozgina, andak

67. ikki o‘t o‘rtasida qolmoq: birini deb, boshqasidan kechib bo‘lmaydigan, kechish qiyin holatga tushmoq.

68. ikki o‘t orasida qolmoq: birini deb, boshqasidan kechib bo‘lmaydigan, kechish qiyin holatga tushmoq.

69. Ikki og‘iz: ozgina, andak

70. ikki oyog‘i bir etikka suqilmoq: -

71. ikki oyog‘i bir etikka tiqilmoq: -

72. Ikki oyog‘ini bir etikka suqdi: o‘z ishining amalga oshishini qaysarlik bilan talab qildi

73. ikki oyog‘ini bir etikka suqmoq: -

74. Ikki oyog‘ini bir etikka tiqdi: juda qiyin ahvolga tushdi

75. ikki oyog‘ini bir etikka tiqmoq: -

76. Ikki oyog‘ini tirab oldi: qaysarlik qildi

77. ikki oyog‘ini tirab olmoq: -

78. ikki oyoq bir etikka suqilmoq: -

79. ikki oyoq bir etikka tiqilmoq: -

80. ikki oyoqni bir etikka suqmoq: -

81. ikki oyoqni bir etikka tiqmoq: -

82. ikki oyoqni tirab olmoq: -

83. ikki qo‘l ko‘ksida ketmoq: -

84. ikki qo‘li bir tepa: -

85. ikki qo‘li ko‘ksida ketmoq: -

86. ikki qo‘ling burningda: -

87. ikki qo‘lini burniga suqmoq: -

88. Ikki qo‘lini burniga tiqdi: quruqdan- quruq, evaziga hech narsa ololmay

89. ikki qo‘lini burniga tiqmoq: -

90. Ikki qo‘lini og‘ziga tiqdi: hovliqib, lozim bo‘lganidan ko‘ra ortiqroq narsani ro‘yobga chiqarish uchun intildi

91. Ikki qo‘llab: hech qanday e’tirozsiz va xursandlik bilan

92. ikki qo‘lni burunga suqmoq: -

93. ikki qo‘lni burunga tiqmoq: -

94. ikki qulog‘i bilan: -

95. ikki qulog‘im senda: -

96. ikki qulog‘im sizda: -

97. ikki quloq bilan: -

98. Ikki shingil: ozgina, andak

99. Ikki so‘zning birida: gap davomida dam-badam, qayta-qayta gapirdi

100. ikki so‘zning orasida: -

101. ikki yamlab, bir yutmoq: chaynamay yutib yubormoq, yo‘q qilib yubormoq.

102. Ikki-uch og‘iz: ozgina, andak

103. o‘taka o‘ttiz ikkiga bo‘linmoq: -

104. o‘taka o‘ttiz ikkiga bo‘linmoq: -

105. o‘takasi o‘ttiz ikkiga bo‘linmoq: -

106. o‘takasi o‘ttiz ikkiga bo‘linmoq: -

107. o‘ttiz ikki tishini qoqib olmoq: -

108. so‘zini ikki qilmaslik: aytgani bajarildi

109. so‘zni ikki qilmaslik: -

110. yil-o‘n ikki oy: butun yil davomida, yozin-qishin

1. Bir – ikki – uch – to‘rt – besh – olti – yetti
Ma’nosiga ko‘ra
(miqdorning oshib borishiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.