Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {imo}
So‘z bo‘g‘inlari: i-mo
Izoh(lar)i:
imo ot

1. Biror narsa bildirish, undash va shu kabilar uchun bosh irg‘atib yoki yuz, ko‘z, qosh, qo‘l harakati bilan qilingan ishora, im. Imo bilan chaqirmoq. Imo bilan bildirmoq. Imo qilmoq. ▬ uning so‘zlaridagi yoki ko‘zlarining imosidagi va qo‘llarining harakatidagi ma’no va ohang boyligiga go‘yo zavqlangandek razm solar edi. Oybek, Oltin vodiydan shabadalar.
G‘ulomjon kutilmagan tashrifning ma’nosiga tushunsa ham, bolalarni qo‘l imosi bilan turg‘izdi. M. Ismoiliy, Farg‘ona tong otguncha.

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: mavjud emas.
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: mavjud emas.

Pedagogika fanlari nomzodi, dotsent Muhabbat Abduraimova 1943 yilda Toshkent shahrida tavallud topgan. Olima o‘zining sal kam 50 yillik  pedagogik faoliyati davomida yoshlar ongi va shuuriga ona tiliga mehr va sadoqat tuyg‘ularini singdirish, darsliklarning yangi avlodini yaratish, ona tili ta’limi mazmunini yangilash kabi islohotlar bilan bog‘liq jarayonlarda faol ishtirok etib kelmoqda.

Olima ona tili va o‘zbek tili ta’limini takomillashtirishning dolzarb masalalari bilan shug‘ullanuvchi Respublika Doimiy anjumani tashabbuskori va tashkilotchilaridan biri. 8- sinf “Ona tili” darsligi mualliflaridan biri.

M.Abduraimova ayni paytda O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi Respublika Ta’lim markazi filologiya bo‘limini boshqarib kelmoqda. 

Etimologik lug‘at –lug‘atning alohida ko‘rinishi. Bunday lug‘atda so‘zning kelib chiqishi izohlanadi. Bunga Sh.Rahmatullayevning 2 tomli “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati” (Toshkent, “Universitet”, 2000, 2003,) T.Nafasov tomonidan tuzilgan «Janubiy O‘zbekiston toponimlarining izohli lug‘ati» (Toshkent, “O‘qituvchi”, 1988) ni misol qilish mumkin. «Yangi asr avlodi» nashriyotida T.Jumayevning maktab o‘quvchisi uchun mo‘ljallangan «O‘zbek tilining o‘quv etimologik lug‘ati»ni chop etish rejalashtirilgan.

Etimologiya tilshunoslik sohasi, unda so‘z va qo‘shimchaning kelib chiqishi o‘rganiladi. U yunoncha etymon «harakat» va logos «ta’limot» so‘zidan olingan. Mas., axborotso‘zining lug‘aviy mohiyatini anglash uchun xabar va axbor so‘zni qiyoslash lozim. Bu so‘zning har ikkisi ham arabcha, xabar bu – «ma’lumot yetkazish», «ma’lumot berish»; axbor esa xabar so‘zining ko‘pligi; -ot – arab tilida ismga qo‘shilib ko‘plik hosil qiluvchi qo‘shimcha. O‘zbek tilida xabar ham axborot ham birlikda, «xabar» ma’nosini anglatish uchun qo‘llanadi. Yoki bilakso‘zini olaylik. O‘zbek tilining eng qadimgi davrida, bundan o‘ttiz-o‘ttiz besh asr burun, oltoy tillari l belgili til hisoblanar edi. Shuning uchun hozirgi tilimizda iste’molda bo‘lgan ayrim o‘zak tarkibidagi r/z/d/t/sh/s undoshi o‘rnida l qo‘llangan. Bilak so‘zida esa bunday fonetik o‘zgarish sodir bo‘lmagan, unda eng qadimgi holat saqlanib qolgan. Hozirgi o‘zbek tilida bu so‘z beshlik so‘zining o‘zgargan ko‘rinishi sifatida qo‘llanadi. Ko‘rinadiki, hozirgi tilimizda faol qo‘llanadigan so‘zning tarixi juda qadimgi zamonga borib taqaladi.

Maktab darsligiga etimologiyaga oid maxsus bo‘lim yoki mavzu kiritilmagan, lekin so‘zning etimologik xususiyati ustida bosh qotirish, so‘zning lisoniy-tarixiy qiyosi bilan shug‘ullanish qiziqarli.

So‘z va iboraning etimologik tavsifini o‘zlashtirish juda murakkab. Chunki buning uchun tilimizning nafaqat hozirgi belgisini, balki uning tarixini, tarixiy fonetik va grammatik qonuniyatini, shuningdek, qardosh til bilan umumiy xususiyatini, va hatto, tilni tarixiy-qiyosiy o‘rganish usulidan xabardor bo‘lishni talab etadi. Bundan tashqari, mazkur tilda so‘zlovchi xalq tarixini ham bilish zarur, chunki xalq tarixi bilan til tarixi chambarchas aloqadorlikda rivoj topadi.

So‘z, qo‘shimcha yoki ibora etimologiyasini taxminiy hamda noilmiy dalil asosida keltirib chiqarishga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Chunki taxminiy etimologiya ko‘p holda noto‘g‘ri yoki yolg‘on bo‘lib chiqadi. Mas., qaychi so‘zini so‘z tarkibi jihatidan tahlil etganda, shakl va ma’no nomutanosibligini sezish qiyin emas. Bu so‘zni zohiran qay- o‘zagi hamda -chi yasovchi qo‘shimchasiga ajratish mumkin. Biroq har ikki ma’noli qism ham shakl va ma’no jihatdan nomutanosib: qay- tarixan qiy- fe’lining fonetik o‘zgargan shakli (bu yerda ytovushiningr tovushiga almashishi natijasida qirq so‘zi yuzaga kelganligini ham aytib o‘tish lozim). -chi esa -g‘ich yasovchi qo‘shimchasining fonetik jihatdan ham o‘zgargan, ham qisqargan shakli.

Demak, har bir so‘zning etimologiyasini ongli ravishda idrok etish zarur, aks holda mohiyat noto‘g‘ri anglashilishi mumkin. O‘quvchi bilishi lozimki, etimologik talqin barcha so‘zga ham to‘g‘ri kelavermaydi. Unumli so‘z yasovchi orqali hosil bo‘lgan so‘zga bu tahlil mos tushmaydi, chunki bu yerda mohiyat so‘zning morfemik tuzilishida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham ishchi, ochqich, to‘plam, o‘rin, o‘sma, suvoq, qatlama singari so‘zning hosil bo‘lish imkoniyati aniq. Bu tizimdagi so‘zni o‘quvchi o‘z idroki bilan talqin qila oladi va talqin qilishi kerak. Boshqa so‘zda esa etimologik talqin umuman boshqacha. Bunday so‘zda uning tarixiy taraqqiyoti leksik ma’nosining, grammatik yoki fonetik xususiyatining o‘zgarganligida aks etgan bo‘ladi. Bu uning kelib chiqishini tahlil qilish, tarixi va etimologik talqini bilan bog‘liq. So‘zning ichki shakli etimologik jihatdan bir qadar sodda. Masalan: kiyim – kiy so‘zidan; bu so‘zning dastabki ko‘rinishi kir- o‘zagi bilan bog‘liq, so‘zning keyingi tarixida r tovushi y ga aylangan; quduq quyi so‘zidan o‘sgan; o‘ra o‘y so‘zidan kelib chiqqan, o‘yiq, o‘ymoq (angishvona) so‘zi bir o‘zakdan yasalgan. to‘g‘ri tuz so‘zidan o‘sgan, tuzuk ham shu so‘zga o‘zakdosh.

 

Pedagogika fanlari nomzodi, dotsent K.Qosimova 1923- yil Toshkent shahrida tug‘ildi. 1940- yilda maktabni tugatib, mahalla xotin-qizlar klubida tashkilotchi bo‘lib ishladi. 1942-yilda Toshken davlat pedagogika instituti qoshida tashkil etilgan o‘qituvichilar tayyorlash kursini bitirdi. 1952-1955- yillarda Toshken davlat pedagogika instituti aspiranturasida tahsil oldi. 1942-1952- yillarda maktabda o‘qituvichilik faoliyati bilan shug‘ullandi. 1956-1959- yillarda institutning O‘zbek tilshunosligi kafedrasida ishladi. 1960-1964- yillar mobaynida Qori Niyoziy nomidagi Pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot institutida faoliyat ko‘rsatdi. 1964-1990- yillarda Toshken davlat pedagogika institutida ishladi.

K.Qosimova hammualligida 4- sinf uchun “O‘zbek tili darsligi” (1963) (hamkorlikda), 2- sinf uchun “Ona tili darsligi” (1996) (hamkorlikda), 5- sinfi uchun “Ona tili darsligi” (1997, 1998) nashr qilingan.

K.Qosimova “O‘zbekiston halq ta’limi a’lochisi” ko‘krak nishoni, “Shuhrat” medali bilan taqdirlangan.

 

Shakliy (etimologik yoki grafik) yozuv – o‘zlashgan so‘zning qadimgi kelib chiqish holatini yoki shaklini saqlab qolib yozishga asoslangan imlo tamoyili. Boshqacha qilib aytganda, yozuvda o‘zlashgan so‘zning shakli saqlanadi. Mas., maoniy, mutolaa, mushoira, muammo, va’da, she’rkabi so‘z ham bu yozuv asosida yozilgan. Rus tilidan o‘zlashgan spravka, aeroflot, shtamp, shtraf, zoologiya kabi so‘z shakliy yozuv asosida yozilmoqda. Shunisi muhimki, o‘zbek tili talaffuzi uchun qiyin bo‘lgan ba’zi baynalmilal so‘z hozirgi orfografiya qoidasi bo‘yicha istisno tarzida tilimizning talaffuz xususiyatiga moslab yoziladi va talaffuz qilinadi. Bunga kiosk – kioska, propusk – propuska, otpusk – otpuskakabi so‘z misol bo‘la oladi. Bu tip so‘z ba’zan o‘z holicha ham yozilmoqda: bank, tank, disk kabi.

Ayni vaqtda orfografiya tamoyili orasida uzviy aloqa ham mavjud. Oilaviy, Navoiy kabi so‘zning oxiridagi viy, iy qo‘shimchasi tarixiyan’anaviy yozuvga ham, shakliy yozuvga ham mos keladi. (q. Orfografik tamoyillar).

1. aqlini tanimoq: -

2. aqlni tanimoq: -

3. aql-u hushini tanimoq: -

4. aql-u hushni tanimoq: -

5. bel og‘rimoq: -

6. beli og‘rimoq: -

7. bosh bilan sho‘ng‘imoq: -

8. bosh qashimoqqa: -

9. boshi bilan sho‘ng‘imoq: -

10. dardi arimoq: -

11. darmoni qurimoq: -

12. dil og‘rimoq: -

13. dil yorimoq: -

14. dili og‘rimoq: -

15. dili yorimoq: -

16. dimog‘ baland: -

17. dimog‘ bilan gapirmoq: -

18. dimog‘ chog‘: -

19. dimog‘ chog‘ bo‘lmoq: -

20. dimog‘ ko‘tarilmoq: -

21. dimog‘ ko‘tarilmoq: -

22. dimog‘ shishmoq: -

23. dimog‘da osh pishmoq: -

24. dimog‘dan eshak qurti yog‘ilmoq: -

25. dimog‘ga qurt tushmoq: -

26. dimog‘i baland: -

27. dimog‘i chog‘: kayfiyati yaxshi

28. dimog‘i chog‘ bo‘lmoq: -

29. dimog‘i ko‘tarildi: gerdayib ketdi, kibrga berildi

30. dimog‘i ko‘tarilmoq: -

31. dimog‘i ko‘tarilmoq: -

32. dimog‘i kuymoq: -

33. dimog‘i shishdi: kibrlandi, gerdaydi

34. dimog‘i shishmoq: -

35. dimog‘ida osh pishmoq: -

36. dimog‘idan eshak qurti yog‘ilmoq: -

37. dimog‘idan ko‘tarmoq: -

38. dimog‘idan qor yog‘moq: -

39. dimog‘iga qurt tushmoq: -

40. dimog‘iga suv purkamoq: -

41. dimog‘ini chog‘ qilmoq: -

42. dimog‘ini shishirmoq: -

43. dimog‘lar chog‘: -

44. dimog‘ni chog‘ qilmoq: -

45. dimog‘ni shishirmoq: -

46. dunyodan etak silkimoq: -

47. dunyoning achchiq-chuchugini tatimoq: -

48. es-hushini tanimoq: -

49. es-hushni tanimoq: -

50. esini tanimoq: -

51. esini tanimoq : -

52. esni tanimoq: -

53. etak silkimoq: butunlay umid uzmoq, kechmoq

54. fe’l aynimoq: -

55. fe’li aynimoq: -

56. haqini tanimoq: -

57. haqni tanimoq: -

58. har ehtimolga qarshi : -

59. ich achimoq: -

60. ich achimoq: -

61. ich og‘rimoq: -

62. ich qizimoq: -

63. ichi achimoq: -

64. ichi og‘rimoq: -

65. ichi qizimoq: -

66. igna bilan quduq qazimoq: -

67. iltimosini qaytardi: rad javobini berdi

68. iltimosini qaytarmoq: -

69. iltimosini yerga tashlamaslik: -

70. iltimosni qaytarmoq: -

71. iltimosni yerga tashlamaslik: -

72. imon keltirmoq: -

73. imon komil: -

74. imoni komil: mutlaqo ishonadi

75. imonsiz ketmoq: -

76. jin qo‘zimoq: -

77. jini qo‘zimoq: -

78. jon achimoq: -

79. jon koyimoq: -

80. joni achimoq: -

81. joni achimoq: -

82. joni koyimoq: -

83. ko‘ngil aynimoq: -

84. ko‘ngil aynimoq: -

85. ko‘ngil erimoq: -

86. ko‘ngil o‘ksimoq: -

87. ko‘ngil og‘rimoq: -

88. ko‘ngil sovimoq: -

89. ko‘ngli aynimoq: -

90. ko‘ngli erimoq: -

91. ko‘ngli o‘ksimoq: -

92. ko‘ngli og‘rimoq: -

93. ko‘ngli sovimoq: -

94. ko‘z yorimoq: -

95. ko‘zi yorimoq: -

96. ko‘zi yorimoq: -

97. madh o‘qimoq: -

98. miya achimoq: -

99. miyasi achimoq: -

100. miyasi aynimoq: -

101. nafs og‘rimoq: -

102. nafsi og‘rimoq: -

103. nina bilan quduq qazimoq: -

104. odam tanimoq: -

105. odamni tanimoq: -

106. oq-qorani tanimoq: -

107. oqqorasini tanimoq: -

108. oq-qorasini tanimoq: -

109. oq-u qorani tanimoq: -

110. oyoqqa qalqimoq: o‘tirgan joyidan tiklanmoq, tik turmoq.

111. pashsha qo‘rimoq: -

112. piyolada choy sovimoq: -

113. piyoladagi choy sovimoq: -

114. qo‘l qichimoq: -

115. qo‘sha qarimoq: -

116. qovoq-dimog‘iga qaramoq: birovning xohishi bilan hisoblashmoq; birovning kayfiyatiga, ko‘ngliga qarab ish tutmoq.

117. sadaqasi ketsa arzimoq: -

118. sho‘r qurimoq: -

119. sho‘ri qurimoq: -

120. silla qurimoq: -

121. sillasi qurimoq: -

122. soyasiga namoz o‘qimoq: -

123. tahsin o‘qimoq: -

124. til qichimoq: -

125. tili qichimoq: -

126. tinka qurimoq: -

127. tinka-mador qurimoq: -

128. tinka-madori qurimoq: -

129. tinkasi qurimoq: -

130. tomog‘i qichimoq: Biror narsa undirishni istamoq, tama qilmoq

131. yerga ursa, ko‘kka sapchimoq: -

132. yostig‘i qurimoq: -

133. yostiq qurimoq: -

134. yuragi achimoq: 1)ayab kuyindi 2)achinib kuyindi

135. yurak achimoq: -

136. yurak achimoq: -

1. Aljimoq – aljiramoq – valdiramoq – sannamoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda belgisining kuchli ifodalanishiga ko‘ra)

2. Aynimoq – achinmoq – biqsimoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda belgisining tor-kengligiga ko‘ra)

3. Daydimoq – sanqimoq – sandiroqlamoq – tentiramoq – laqillamoq – salanglamoq – sakillamoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

4. Doimo – ba’zan – hech qachon
Ma’nosiga ko‘ra
(mavjud va mavjud emasligiga ko‘ra)

5. G‘ijimoq – kavshamoq – oshalamoq – yemoq – tanovul qilmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

6. Gangimoq – dovdiramoq – esankiramoq – garangsimoq – gangramoq – kalovlanmoq – mengrovsimoq – talmovsiramoq – obdiramoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanilish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

7. Gangimoq – dovdiramoq – esankiramoq – o‘zini yo‘qotmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

8. Hadiksiramoq – cho‘chimoq – qo‘rqmoq – vahimaga tushmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda belgisining kuchiga ko‘ra)

9. Ilimoq – isimoq – qaynamoq
Ma’nosiga ko‘ra
(o‘zgarish holatiga ko‘ra)

10. Iltimos – iltijo – o‘tinch – zor – tavallo
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

11. Iltimos qilmoq – yalinmoq – yolvormoq – o‘tinmoq.
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

12. Isimoq – sovimoq – muzlamoq
Ma’nosiga ko‘ra
(haroratning pasayib borishiga ko‘ra)

13. Kekkaygan – gerdaygan – kerilgan – dimog‘dor – kalondimog‘ – kerik – manman – takabbur
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining kuchli bo‘lishiga ko‘ra)

14. Ko‘zi ilinmoq – mudramoq – mizg‘imoq – uxlamoq – dong qotmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(jismoniy holatning bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

15. Koyimoq – po‘pisa qilmoq – do‘q urmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining kuchliligiga ko‘ra)

16. Mujimoq – g‘ajimoq – kemirmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining oshib borishiga)

17. O‘qimoq – mutolaa qilmoq – yod olmoq
Ma’nosiga ko‘ra
(o‘zlashtirish darajasiga ko‘ra)

18. Qimirlamoq – siljimoq – sudralmoq – emaklamoq
Ma’nosiga ko‘ra
(harakatning tezligiga ko‘ra)

19. Ranjimoq – diqqat bo‘lmoq – xunob bo‘lmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

20. So‘ramoq – iltimos qilmoq – yalinmoq – o‘tinmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

21. Tanimoq – bilmoq – anglamoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.