Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {ja}
So‘z bo‘g‘inlari: ja
Izoh(lar)i: mavjud emas.
Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: mavjud emas.
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: mavjud emas.

Daraja shakli – belgining bir-biriga qiyosiy munosabatini ko‘rsatuvchi shakl. Belgi bildiradigan so‘zlarda ba’zan belgi darajalab ko‘rsatiladi: katta, kattaroq, juda katta. Belgini darajalab ko‘rsatuvchi maxsus morfologik, leksik vositalar mavjud, ular daraja kategoriyasi ostida birlashadi. Belgi bildiradigan so‘zlarga, asosan sifat (shirin, shirinroq, juda shirin) va ravish (sekin, sekinroq, nihoyatda sekin), qisman sifatdosh (eskirgan, biroz eskirgan, juda eskirgan) va ravishdosh (kulib, kulibroq, rosa kulib) xos. Darajaning to‘rt shakli ajratiladi.

  1. Oddiy daraja – belgining me’yorda ekanligini bildiradi: qizil, shirin, nordon.
  2. Orttirma daraja – belgining me’yordan ortiq ekanini bildiradi. Quyidagi yo‘llar bilan hosil qilinadi: 1) oddiy daraja shaklidagi sifat oldidan eng, tim, jiqqa, liq, to‘q, g‘oyat, nihoyatda, juda, rosa, zap, bag‘oyat, hammadan so‘zlarini qo‘shish bilan: juda qiziq, eng katta; 2) oddiy daraja shaklidagi sifatning birinchi bo‘g‘inini ajratib (ba’zan tovush o‘zgarishi mumkin) juftlash yo‘li bilan: bus-butun, kap-katta, yam-yashil, sip-silliq, to‘ppa-to‘g‘ri, tep-tekis; 3) urg‘u berish bilan: qaaari, maayda, uzuun; 4) ayrim sifatlarni chiqish kelishigida juftlash bilan: kattadan katta, shirindan shirin, azizdan aziz.

3. Qiyosiy daraja – belgining me’yordan biroz kam ekanligini qiyosan ifodalaydi. Maxsus shakli – roq: Nomus jondan ham qimmatliroq (F.Shiller).

4. Ozaytirma daraja – belgining me’yordan kam ekanligini bildiradi. Quyidagi yo‘llar bilan hosil qilinadi: 1) oddiy daraja shaklidagi sifat oldidan sal, biroz, xiyla, picha, uncha, u qadar, birmuncha, nim so‘zlarini qo‘shish bilan; 2) -(i)sh, -(i)mtir shakllarini qo‘shish bilan: qoramtir, ko‘kish, ko‘kimtir.

Uslubiy belgilari.-(i)sh, -(i)mtir shakllari faqat rang-tus bildiruvchi sifatlarni darajalab ko‘rsatadi. Hatto rang-tus sifatlarining ham barchasiga qo‘shila olmaydi: qora, ko‘k, yashil va boshqalar.

  1. Sifat oldidan qo‘shilib, daraja hosil qilishda ishtirok etadigan sal, biroz, xiyla, picha, uncha, u qadar, birmuncha, eng, tim, jiqqa, liq, to‘q, g‘oyat, nihoyatda, juda, rosa, zap, bag‘oyat, hammadan so‘zlari doimo keyingi so‘zdan ajratib yoziladi: biroz kichik, juda uzun bundan mustasno. Fors-tojik tilidan o‘zlashgan bu so‘z keyingi so‘zga qo‘shilib yoziladi: nimpushti, nimyashil.

Ikkinchi darajali bo‘lak – gapning bosh bo‘lagiga tobe, uni to‘ldirib, aniqlab, izohlab keladigan gap bo‘laklari. Ikkinchi darajali bo‘lak 3 ta: h o l, to‘ldiruvchi, aniqlovchi.

  1. Ko‘pincha fe’l-kesimga bog‘lanib, uning belgisini bildirgan bo‘lak hol deyiladi: Minbarga notiqlar birin-ketin chiqa boshladilar. Hol ba’zan fe’ldan boshqa turkumga ham bog‘lanadi: Ko‘chada odam ko‘p.Holning ma’no turi: 1) vaziyat (ravish, tarz) holi qanday, qay holda, qay tarzda kabi so‘roqqa javob bo‘ladi va har doim fe’lga bog‘lanadi. Vaziyat holi ravish, ravishdosh, ot, sifat, olmosh, taqlid, ibora bilan ifodalanadi: 1. U diqqat bilan tingladi. 2.Ukam chiroyli yozadi. U shoshmasdan jo‘nadi. 3.Rais bilan ikkisi do‘stlarcha xayrlashdi. 4.U qorovul bo‘lib ishlaydi. 5.Daraxt barglari duv to‘kildi. 6.Buni qanday bajarasiz? 7.Boshini eggan holda kelardi.Ravishdosh bilan ifodalangan vaziyat holi o‘ziga tobe bo‘lgan bo‘lak bilan so‘z birikmasini hosil qilishi mumkin: Eshikni sekin ochib, ichkariga qaradi. Bu yoyiq vaziyat holideyiladi. 2) o‘rin holi qayerga, qayerda, qayoqqa, qayerdan kabi so‘roqqa javob bo‘ladi va ko‘pincha o‘rin ravishi, ot, olmosh bilan ifodalanadi: 1. Bolalar ko‘chaga chiqib ketishdi. 2.U orqadan qochdi. 3.Bunda bulbul kitob o‘qiydi.3) payt holi qachon, qachongacha, qachondan beri, qay vaqt kabi so‘roqqa javob bo‘ladi va ko‘pincha ot, payt ravishi, olmosh, payt ravishdoshi, sifatdosh, harakat nomi, son, sifat bilan ifodalanadi: 1.Imtihonlar yozda bo‘ladi. 2.Bugun maktabim yonidan o‘tdim. 3.Shunda men bir sapchib tushganman. 4.Nafasimni rostlagach, tikilibroq qaradim. 5.Buni o‘qiyotganimda sezib qoldim. 6.Qaytishda siznikiga kirib o‘tamiz. 7.Qo‘lim bo‘shida o‘qiyman. 8.Yig‘ilish uchda bo‘ladi. 4) miqdor holi qancha, qanchalab, nechalab, necha marta kabi so‘roqqa javob bo‘ladi va ko‘pincha miqdor-daraja ravishi, son, sifat va miqdor-daraja ma’nosini bildirgan so‘z birikmasi bilan ifodalanadi: 1.Men juda ko‘p qayg‘urdim. 2.O‘n marta eshitgandan bir marta ko‘rgan afzal. 3.Bir onda o‘z kuchining o‘lchovsiz darajada o‘sganini sezdi. 4.Siz qancha terdingiz? 5.Bular qop-qop terib qo‘yishdi. 6.Men o‘ylagan darajada qilisharmikan?5)       sabab holi nima sababdan, nima sababli, nima uchun, nimaga, nega kabi so‘roqqa javob bo‘ladi va quyidagicha ifodalanadi: a) sabab ravishi: Otasi noiloj ko‘ndi;b)         -lik, -siz+lik, -gan+lik qo‘shimchali chiqish kelishigidagi ot, sifatdoshdan keyin -dan qo‘shimchasini keltirish bilan: Salima opa quvonganidan hech gapira olmas edi;d) -gani, -ganligi qo‘shimchali so‘zdan keyin tufayli, uchun so‘zidan birini keltirish bilan: U o‘qimagani uchun bilmadi.6) maqsad holi nima maqsadda, nima uchun, nima qilgani, nima qilgali, nega so‘rog‘iga javob bo‘lib, quyidagicha ifodalanadi: a) maqsad ravishi: Men atayin gapirmadim;b) jo‘nalish kelishigidagi harakat nomi yoki harakat nomidan keyin uchunko‘makchisini keltirish bilan: U o‘qish uchun keldi;d) maqsad ravishdoshi: U o‘qigani keldi;e)       fe’ldan so‘ng uchun, deb so‘zini keltirish bilan: O‘qiyman deb keldi;f) harakat nomidan keyin maqsadida, maqsadda, maqsadi bilan so‘zini keltirish yordamida: Gulnor opa bafurja gaplashish maqsadida keldi; 7) shart holi nima qilsa (m , -ng, -k , -ngiz) so‘rog‘iga javob bo‘ladi va bir harakatning bajarilishi uchun shart bo‘lgan boshqa ish-harakatni bildiradi: Eksang, o‘rasan; 8) to‘siqsizlik holi nima qilsa ( -m, -ng, -k , -ngiz) ham/-da? so‘rog‘iga javob bo‘lib, bir ish-harakatning bajarilishi uchun to‘siq bo‘la olmaydigan ish-harakatni bildiradi va shart fe’li+ham (-da), ravishdosh/sifatdosh+bilanko‘makchisi, qaramay, qaramasdan so‘zi qatnashgan qurilma orqali ifodalanadi: Chaqirilmasa ham, qatnashdi. Kichik bo‘lgani bilan ancha og‘ir edi. Shoshganiga qaramay kutib turdi. Ayrim darslikda qurol-vosita holi ajratiladi.Bu hol nima bilan, qanday usul bilan degan so‘roqqa javob bo‘ladi: Xat qalamda (qalam bilan) yozilgan edi.

To‘ldiruvchi.Kelishik va ko‘makchi bilan shakllangan, kim? yoki nima? so‘rog‘iga (kim/nima+ni/ga/da/dan/uchun/orqali/sababliva hokazo) javob bo‘luvchi va gapda fe’l bilan ifodalanuvchi bo‘lakka boshqaruv yo‘li bilan bog‘lanadigan ikkinchi darajali bo‘lak to‘ldiruvchi deyiladi: 1.Men bu gapni ukamdan eshitdim. 2. Seni eslayman.Demak, to‘ldiruvchi: 1) predmetni (kimni, nimani, kimga, nimaga va hokazo. so‘roqni oladi) ifodalaydi; 2) kelishik va ko‘makchi bilan shakllanadi; 3) fe’l bilan ifodalangan bo‘lakka (ko‘pincha kesimga) bog‘lanadi; 4) bosh so‘zga boshqaruv yo‘li bilan bog‘lanadi: To‘ldiruvchining ikki turi bor: a)      vositali to‘ldiruvchi; b) vositasiz to‘ldiruvchi. Vositasiz to‘ldiruvchi o‘timli fe’l bilan ifodalangan bo‘lakka tobelanib, belgili yoki belgisiz tushum kelishigi qo‘shimchasi bilan shakllanadi: 1.Yosh havaskorlar ashulani zavq bilan aytdilar.2. Bo‘linganni bo‘ri yer. 3. O‘ziga birovning oz-moz til tegizishini ko‘tarmasdi. 4. O‘quvchilar hozir kitob o‘qishyapti. Vositali to‘ldiruvchi o‘timli yoki o‘timsiz fe’l bilan ifodalangan bo‘lakka tobelanib, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishigi shakli yoki ko‘makchi bilan shakllanadi: 1. Ravshan sen bilan boradi 2. Yaxshiga yondash, yomondan qoch. 3. Og‘zi bo‘shga ishonib bo‘lmaydi. 4. Paxta mashina bilan terildi.Jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishigidagi so‘z doimo to‘ldiruvchi bo‘lib kelavermaydi, ular hol vazifasini ham bajaradi, bunda ham ular savolga qarab farqlanadi: U yolg‘ondan hayron bo‘ldi (qanday? – hol). U akasidan eshitdi (kimdan? – to‘ldiruvchi). U maktabga bordi (qayerga ? – hol). Menga gapirdi (kimga? – to‘ldiruvchi). Umuman olganda, to‘ldiruvchi va hol shaklan ko‘pincha o‘xshaydi. Lekin asosiy farqi shundaki, to‘ldiruvchi predmetni ifodalab, uning so‘rog‘iga javob bo‘ladi, hol esa bunday xususiyatga ega emas.

  1. Gapdagi biror bo‘lakning belgisini yoki bir narsa-buyumning boshqasiga qarashli ekanligini bildirgan bo‘lak aniqlovchi deyiladi. Aniqlovchi gapda har doim otga yoki otlashgan har qanday bo‘lakka bog‘lanadi: 1. Mayda qor yog‘yapti. 2. Qovunning og‘iri, tarvuzning yengili shirin bo‘ladi. 3. Oppoq mashina keng ko‘chada navbatdagi chorrahani kesib o‘tmoqda edi. 4. Toshkent juda chiroyli shahar. Aniqlovchi uch xil: 1)sifatlovchi-aniqlovchi;2) qaratuvchi aniqlovchi; 3) izlohlovchi. Sifatlovchi-aniqlovchi predmetning belgisini, miqdorini, tartibini bildiradi va qanday? qanaqa? qaysi? qancha? nechanchi? necha? qayerdagi? kabi so‘roqqa javob bo‘ladi. Sifatlovchi-aniqlovchi tomonidan aniqlangan bo‘lak sifatlanmish deb yuritiladi. Sifatlovchi va sifatlanmish bitishuv yo‘li bilan bog‘lanadi: Notanish kishi unga qaradi.Sifatlovchi-aniqlovchining ifodalanishi: 1) sifat, son, olmosh, sifatdosh, ravish, taqlid: 1. Biz serjun va sergo‘sht qo‘ylarni ko‘paytiryapmiz. 2. O‘ninchi yillarning sargardonligi. 3. Taqir-tuqur ovozdan uyg‘onib ketdim. 4. O‘qigan kishi o‘zar. 5. Ko‘p odamning duosi ko‘l.2) ot: Asfalt yo‘ldan mashinalar g‘iz-g‘iz o‘tib turibdi. Bunday aniqlovchilar ba’zan majoziy (ko‘chma) ma’noni ifodalashi mumkin: Kumush choyshab yopib dalalar...3)ibora: Unda og‘zining tanobi qochadigan odat bor. U qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan bola.4)so‘z birikmasi bilan: 1.U birinchi kungi ishni yakunladi. 2.Ukamning uyidagi mollarni ham olib ketishibdi.2.Menga tegishli bo‘lakni qoldiring. 3.Ertaga bo‘ladigan majlis qoldirildi.Ba’zan sifatlovchi-aniqlovchi kengaygan ravishdoshli, sifatdoshli, harakat nomili birikma bilan ifodalanib, yoyiq holda kelishi mumkin:Misdek qizarib turgan yuzini ikki kafti orasiga olib, peshonasiga yuzini bosdi.Qaratqich-aniqlovchi. Qaratqich-aniqlovchi biror narsa tegishli, qarashli bo‘lgan shaxs yoki predmetni bildiradi va belgili hamda belgisiz qaratqich kelishigidagi so‘z bilan ifodalanadi. Qaratqich-aniqlovchi tomonidan aniqlangan bo‘lak qaralmish deyiladi. Qaratqich va qaralmish moslashuv orqali birikib, shaxs va sonda, albatta, moslashgan bo‘ladi: Odamning qo‘li gul.Qaratqich-aniqlovchining ifodalanishi:1)         ot, olmosh: Gulnor yigitning so‘zlarini diqqat bilan tingladi.2)  otlashgan so‘z: O‘nning yarmi – besh.3)ibora: Og‘zi bo‘shning ichida gap yotmas.

Izohlovchi. Izohlovchi aniqlovchining alohida bir ko‘rinishi, bunda izohlovchi ot boshqa bir otni izohlaydi. Izohlovchi izohlagan ot izohlanmish bo‘ladi: General Sobir Rahimov.Izohlovchi va izohlanmish umumiy va aniq ma’noni bildiruvchi turdosh otdan iborat bo‘lsa, aniq ma’noni bildiruvchi ot izohlovchi, umumiy ma’noni bildiruvchi ot izohlanmish bo‘ladi. Yozuvda ular orasiga chiziqcha qo‘yiladi: mexanik-haydovchi. Izohlovchi unvon, kasb, laqab, qarindoshlik, jins, o‘xshatish, taxallus kabini ifodalash uchun xizmat qiladi. O‘xshatishni bildirgan izohlovchi bilan izohlanmish orasiga chiziqcha qo‘yiladi: ona –Vatan.Gazeta, jurnal, korxona, muassasa va hokazoning nomini bildirgan atoqli ot ham izohlovchining bir turi hisoblanadi: "Yoshlik" jurnali, "Turkiston" gazetasi. Bunday izohlovchi shaxs nomi bilan ifodlansa, qo‘shtirnoqga olinmay, nomli, nomidagi so‘zi bilan birga qo‘llaniladi: Oybek nomli maktab. So‘zning o‘rni almashtirilsa, izohlovchi bilan izohlanmish maqomi ham almashadi: Ayol (izohlovchi) hamshira (izohlanmish), hamshira (izohlovchi) ayol (izohlanmish).

Jargon – (fransuzcha g‘argon – «buzilgan til») ham qo‘llanishi chegaralangan leksika tarkibi. Kasbi, jamiyatdagi o‘rni, qiziqishi, yoshiga ko‘ra alohida guruhni tashkil etgan kishilarning ko‘pchilikdan ajralib turish maqsadida ishlatadigan so‘z jargon. Mas., programmist jargoni, talaba jargoni, aslzodalar jargoni, o‘g‘ri jargoni, artistlar jargoni va h: 1) talaba jargoni: yopmoq (sessiyani tugatmoq), vozdux (stipendiya), yaxlamoq (imtihondan qaytmoq), stukach (chaqimchi); 2) yoshlar jargoni: g‘isht (xunuk), sindirmoq (lol qilmoq), krutoy (ketvorgan), risovka (ko‘z-ko‘z qilmoq), uxlatib ketmoq (aldamoq). Adabiyotlarda jargon va argo talqinida ba’zan chegara sezilmaydi.

«Javohir un-nahv fi lug‘atit-turk»–(Turkiy tillar sintaksisi javohirlari) Mahmud Koshg‘ariyning grammatik xarakterdagi asari. «Devonu lug‘otit turk»da muallif ayrim grammatik masalalar talqini xususida fikr ketar ekan, bu boradagi qarashlarining «Javohir un-nahv fi lug‘atit-turk» nomli asarida keltirilishiga ishora qilib ketadi. Ammo «Devonu lug‘otit turk»da muallif tomonidan tilga olingan bu nodir asar bizgacha yetib kelmagan.(q. Mahmud Koshg‘ariy)

 

Lahja – birbiriga yaqin bo‘lgan sheva yig‘indisi lahja deb yuritiladi. O‘zbek umumxalq tili tarkibida uchta lahja mavjud: 1) qarluq lahjasi (janubisharqiy guruh); 2) qipchoq lahjasi (janubig‘arbiy guruh); 3) o‘g‘iz lahjasi (shimolig‘arbiy guruh).

 

 

O‘g‘uz lahjasi – janubiy Xorazmdagi (Urganch, Xiva, Xonqa, Hazorasp, Qo‘shko‘mir, Shovot tumani) bir qancha shevani o‘z ichiga oladi. Belgisi:

– unli qisqa va cho‘ziq aytiladi: at (hayvon), aad (ism);

– t tovushi d, k tovushi esa g tarzida aytiladi: tog‘ – dog‘, keldi – galdi;

–                  -ning qo‘shimchasi -ng tarzida, -ga qo‘shimchasi esa -a, -na tarzida aytiladi: akamning – akaming, yorimga – yorima, qo‘liga – alina;

–                  ktovushi q tarzida talaffuz qilinadi: dekan – deqan;

–                  q tovushi k ga moyillashadi: qanday – kanday;

Hozirgi o‘zbek adabiy tili uchun qarluq lahjasiga kiradigan Farg‘ona-Toshkent shevasi (ya’ni Toshkent shevasi fonetik tomondan; Farg‘ona shevasi morfologik tomondan) asos qilib olingan. Lekin bu qipchoq va o‘g‘uz lahjasi xususiyati adabiy tilda yo‘q degani emas.

«O‘zbek tilining so‘zlar darajalanishi o‘quv lug‘ati» – maktab o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan. Lug‘at Sh.Bobojonov va I.Islomov tomonidan tuzilib, 2007- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan, so‘zning darajalanish qatori tuzilib, ma’nolari izohlangan. Misol:

  1. Jamol-chehra-yuz-bet-aft-turq-bashara (ijobiy bo‘yoqning kamayib, salbiy bo‘yoqning ortib borishiga ko‘ra).
  2. darcha-eshik-darvoza (atalmish hajmining oshib borishiga ko‘ra).

 Qarluq lahjasi, asosan, shahar shevasini o‘z ichiga oladi(Toshkent, Andijon, Farg‘ona, Samarqand, Buxoro). O‘zbek milliy tilining lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi o‘zbek adabiy tilining tayanch manbalari deb qaraladi. Bu lahjaga Toshkent, Andijon, Farg‘ona, Namangan, Jizzax, Samarqand, Buxoro, Qarshi, O‘sh, Marg‘ilon, Jalolobod, Termiz va boshqa shaharlarning shevalari kiradi. Ba’zi olimlar o‘zbek adabiy tili me’yorlarini belgilashda Toshkent shevasi fonetik jihatdan, Andijon, Farg‘ona shevalari morfologik jihatdan tayanch sheva degan fikrni ilgari suradi. Aslini olganda, A.K.Borovkov qayd qilib o‘tganidek, o‘zbek tilining birorta shevasini ham adabiy tilga hamma jihatdan asos bo‘lgan deb aytib bo‘lmaydi. Chunki o‘zbek tilining barcha lahjalari o‘zbek tilining taraqqiyotiga ma’lum bir darajada hissa qo‘shgan. Birining adabiy tilga ta’siri kuchayganda, ikkinchisiniki susaygan bo‘lishi mumkin.

Qarluq lahjasiga mansub shevalarning muhim fonetik va grammatik belgisi quyidagi:

– so‘z oxiridagi k tovushi y tarzida aytiladi: elak – elay, terak – teray kabi;

– o lashish yuz beradi: aka – oka, Akram – Akrom, bahor – bohor, boramiz – borovuz;

– qaratqich kelishigi yo‘q va uning o‘rnida ham tushum kelishigi qo‘shimchasi ni ishlatiladi: ukamni(ng) daftari.

Qipchoq lahjasiga mansub shevalar O‘zbekistonning barcha viloyatida mavjud, asosan qishloqda tarqalgan (Samarqand, Jizzax, Qashqadaryo, Surxondaryo, Qoraqalpog‘iston, Shimoliy Xorazm viloyati, Turkmanistonning Toshovuz viloyati shevasi). Belgisi:

– y o‘rnida j ishlatiladi: yo‘l – jo‘l, yo‘q – jo‘q;

– g‘ o‘rnida v ishlatiladi: tog‘ – tov, sog‘ – sov;

– k, qtushuriladi:eshi(k), sari(q), quru(q).

1. abjag‘ chiqmoq: -

2. abjag‘ chiqmoq: -

3. abjag‘i chiqdi: qattiq jarohatlandi, ishdan chiqdi

4. abjag‘i chiqmoq: -

5. abjag‘i chiqmoq: -

6. abjag‘ini chiqarmoq : -

7. abjag‘ini chiqarmoq: -

8. abjag‘ni chiqarmoq: -

9. ajab bo‘lmoq: juda yaxshi bo‘ldi, ko‘ngildagiday bo‘ldi (biror kimsa qilmishiga yarasha jazo olganda aytiladigan ibora)

10. ajab bo‘pti: -

11. ajab qilmoq: -

12. ajal chaqirmoq: -

13. ajal haydab kelmoq: -

14. ajal qistamoq: -

15. ajal tegmaslik: -

16. ajal to‘nini bichmoq: -

17. ajal tortmoq: -

18. ajal urug‘ini sepmoq: -

19. ajal yetmoq: -

20. ajaldan besh kun burun: -

21. ajali yetmoq: -

22. ajalidan besh kun burun: -

23. alang-jalang bo‘lib qolmoq: -

24. alixo‘ja-xo‘jaali: -

25. bazmi jamshid: -

26. bekorchi xo‘ja: -

27. bergan javob: -

28. bergan javobi: -

29. bergan jazo: -

30. berilgan javob: -

31. berilgan jazo: -

32. besh panjaday: -

33. besh panjani og‘izga tiqmoq: -

34. besh panjani og‘ziga tiqmoq: -

35. besh panjasiday: -

36. besh panjasini og‘izga tiqmoq: -

37. besh panjasini og‘ziga tiqmoq: -

38. boshi uzra javr toshi yog‘moq: -

39. boyagi-boyagi, boy xo‘janing tayog‘i: -

40. boyagi-boyagi, xon xo‘janing tayog‘i: -

41. chapaqay jahli chiqmoq: Astoydil jahli chiqmoq, g‘azabi oshmoq, g‘azabiga olmoq.

42. chiqqan jahl: -

43. chiqqan jahli: -

44. dahanaki jang: -

45. darajasi baland: -

46. diqqatini jalb qilmoq: -

47. diqqatni jalb qilmoq: -

48. e’tiborini jalb qilmoq: -

49. e’tiborni jalb qilmoq: -

50. hojatini chiqarmoq: -

51. hojatini ravo qilmoq: kim kimning Hojatini chiqarmoq, tilagini amalga oshirmoq.

52. hojatni chiqarmoq: -

53. ikki jahon ovorasi bo‘lmoq: -

54. iskanjaga olmoq: -

55. jabr ko‘rmoq: -

56. jaddiga toymoq: kimsaning qilmishi uchun aybdor bo‘lib qolmoq, javob bermoq.

57. jafo chekmoq: -

58. jag‘ ezilmoq: -

59. jag‘ ochilmoq: -

60. jag‘ tinmaslik: -

61. jag‘da jag‘ qolmaslik: -

62. jag‘i ezilmoq: -

63. jag‘i ochilmoq: -

64. jag‘i tinmaslik: -

65. jag‘ida jag‘ qolmaslik: -

66. jag‘ini ochmoq: -

67. jag‘ni ochmoq: -

68. jahl burunning uchida turmoq: -

69. jahl chiqmoq: -

70. jahl kelmoq: -

71. jahl qistamoq: -

72. jahl tez: -

73. jahl tezligi: -

74. jahl ustida: -

75. jahldan tushdi: achchiqlanishdan to‘xtadi

76. jahldan tushmoq: -

77. jahli beadad: -

78. jahli burnining uchida turmoq: -

79. jahli chiqdi: g‘azablandi

80. jahli chiqmoq: -

81. jahli kelmoq: -

82. jahli qistadi: achchiqlandi

83. jahli qistamoq: -

84. jahli qistamoq: -

85. jahli tez: -

86. jahli tezligi: -

87. jahlidan tushmoq: -

88. jahlini chiqarmoq: -

89. jahlini keltirdi: achchiqlandi

90. jahlini keltirmoq: -

91. jahlni chiqarmoq: -

92. jahlni keltirmoq: -

93. jahonda doston bo‘lmoq: -

94. jahondan ketdi: qazo qildi, o‘ldi

95. jahondan ketmoq: -

96. jahondan o‘tdi: yashab o‘tdi

97. jahondan o‘tmoq: -

98. jahondan to‘ymaslik: -

99. jahonga keldi: tug‘ildi

100. jahonga kelmoq: -

101. jahonni oting tutmoq: -

102. jahonni tutmoq: -

103. jamoat jam: -

104. janjal ko‘tarmoq: -

105. jar soldi: 1)jarchi vositasida eshittirildi 2)keragidan ortiq darajada bo‘rttirib xabar tarqatdi

106. jar solmoq: -

107. jarohati ustuna tuz qo‘ymoq: -

108. javob berdi: 1)javobli ish tutdi 2)qondirdi 3)javobgarlikni o‘z ustiga oldi 4) «ketish»ga ruxsat berdi

109. javob bermoq : -

110. javob bermoq : -

111. javob bermoq: -

112. javob olinmoq: -

113. javob olmoq : -

114. javob qaytarmoq : -

115. javob qaytarmoq : -

116. javob qaytarmoq: -

117. javob tegmoq: ruxsat berilmoq, javob bo‘lmoq

118. javobini berdi I: 1)javobli ish tutdi 2)qondirdi 3)javobgarlikni o‘z ustiga oldi 4) «ketish»ga ruxsat berdi

119. javobini berdi II: 1) haydab yubordi 2) er-xotinlik holatini bekor qilishga rozilik berdi

120. javobini bermoq : -

121. javobni bermoq : -

122. javr chekmoq: -

123. javr ko‘rmoq: -

124. javrin chekmaslik: -

125. javrin chekmoq: -

126. javrlar chekmoq: -

127. jazava tutmoq: -

128. jazavasi tutmoq: -

129. jazo berdirmoq: -

130. jazo berilmoq: -

131. jazo bermoq: -

132. jazo olmoq: -

133. jazo tortmoq: -

134. jazoni bermoq: -

135. jazoni tortmoq: -

136. jazosini berdi: qilmishiga yarasha jazoladi

137. jazosini bermoq: -

138. jazosini tortmoq: -

139. jazzani bermoq: -

140. jazzasini bermoq: -

141. jo‘jabirday jon: -

142. jo‘jani kuzda sanamoq: -

143. jonini jabborga berdi: bor kuchini safarbar qildi

144. jonini jabborga bermoq: -

145. jonini jabborga bermoq: -

146. jonini jahannamga yo‘llamoq: -

147. jonini jahannamga yubormoq: -

148. jonini jannatga yubormoq: -

149. jonni jabborga bermoq: -

150. jonni jabborga bermoq: -

151. jonni jahannamga yubormoq: -

152. jonni jannatga yubormoq: -

153. ko‘ngil xotirjam bo‘lmoq: -

154. ko‘ngli xotirjam bo‘lmoq: -

155. mijja qoqdi: mizg‘idi

156. mijja qoqmadi: sira uxlamadi

157. mijja qoqmaslik: -

158. mijja qoqmoq: -

159. mo‘ljal qilmoq: mo‘ljallamoq

160. mo‘ljalga olmoq: mo‘ljallamoq

161. oppoqxo‘jam urmoq: -

162. oydinda oyog‘i bajarib qo‘ymoq: -

163. oydinda oyoq bajarib qo‘ymoq: -

164. panja orasidan qaramoq: -

165. panja tutmoq: -

166. qaytargan javob: -

167. qaytargan javob: -

168. qaytargan javobi: -

169. qaytargan javobi: -

170. rasvoyi jahon qilmoq: -

171. rejaga solmoq: -

172. tegajaklik qilmoq: Hazil-huzul bilan, o‘ynashib tegishmoq

173. til-jag‘ini bog‘lamoq: -

174. til-jag‘ni bog‘lamoq: -

175. vujudining ayoqi ajal balchiqina botmoq: -

176. xo‘ja ko‘rsin qilib: -

177. xo‘ja ko‘rsin uchun: -

178. xo‘ja ko‘rsinga: -

179. xo‘jaali alixo‘ja: -

180. xotir jam: -

181. xotiri jam: Tashvishlardan qutulgan, betashvish

182. xotiring jam bo‘lsin: -

183. xotiringiz jam bo‘lsin: -

184. yuragi jaz etmoq: -

185. yurak jaz etmoq: -

1. Abjaq bo‘lmoq – majaq bo‘lmoq – dabdala bo‘lmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining kuchliligiga ko‘ra)

2. Ajablanmoq – hayron bo‘lmoq – hayratlanmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(emotsional bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

3. Ajib – ajab – ajoyib – qiziq – g‘alati
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanilish uslubining ko‘p-ozligiga ko‘ra)

4. Asabiy – tajang – jizzaki
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanilish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

5. Aytishmoq – koyishmoq – janjallashmoq – yoqalashmoq – do‘pposlashmoq – yoqa vayron bo‘lishmoq – qoniga belanishmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda bo‘yog‘ining kuchiga ko‘ra)

6. Azob – aziyat – jabr – jafo – ozor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( bo‘yoqdorligining oshib borishiga ko‘ra)

7. Botir – jasur – dov yurak – qo‘rqmas – mard – yovqur
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(tushuncha belgisini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

8. Chiroyli – go‘zal – husnli – xushro‘y – ko‘rkam – barno – suluv – zebo – sohibjamol
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

9. Ega – xo‘jayin – xo‘ja – sohib
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishning oz-ko‘pligiga ko‘ra)

10. Hamal – Savr – Javzo – Saraton – Asad – Sunbula – Mezon – Aqrab – Qavs – Ja’di – Dalv – Hut
Ma’nosiga ko‘ra
(burjlar ketma-ketligiga ko‘ra)

11. Hamma – barcha – bari – butun – bor – jami – butkul – tamom – bor-yo‘q.
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

12. Iliq – issiq – jazirama.
Ma’nosiga ko‘ra
(haroratning oshib borishiga ko‘ra)

13. Jahl – achchiq – g‘azab – qahr – nafrat
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

14. Janjal – to‘polon – g‘alva – mojaro – mashmasha
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(tushuncha belgisini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

15. Jilmaymoq – kulimsiramoq – iljaymoq – irjaymoq – tirjaymoq – ishshaymoq – irshaymoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(kulish harakatidagi salbiylik belgisining kuchliligiga ko‘ra)

16. O‘jar – qaysar – tixir – battol
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining kengn-torligiga ko‘ra)

17. O‘yiq – chuqur – jarlik
Ma’nosiga ko‘ra
(chuqurlik darajasining katta-kichikligiga ko‘ra)

18. Oddiy askar – kichik serjant – serjant – katta serjant – kichik leytenant – leytenant – katta leytenant – kapitan – mayor – polkovnik – general-marshal – general-mayor – general-polkovnik – generalissimus
Ma’nosiga ko‘ra
(unvon darajasining katta-kichikligiga ko‘ra)

19. Ogohlantirmoq – tanbeh bermoq – jazolamoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(tushuncha belgisini keng-tor darajada ifodalashiga ko‘ra)

20. Oila – guruh – jamiyat – tabiat – borliq
Ma’nosiga ko‘ra
(tashkil etuvchilari ko‘lamining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

21. Ozor – azob – iztirob – jabr
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

22. Qaror – azm – jazm
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishining oz-ko‘pligiga ko‘ra )

23. Sonor – jarangli – jarangsiz
Ma’nosiga ko‘ra
(ovoz ishtirokining kam-ko‘pligiga ko‘ra)

24. Tezlashmoq – jadallashmoq – ildamlashmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining tor-kengligiga ko‘ra)

25. Tig‘ – pichoq – xanjar – qilich
Ma’nosiga ko‘ra
(hajm- ko‘lamining katta-kichikligiga ko‘ra)

26. Tortishuv – janjal – g‘alayon – qo‘zg‘olon – urush
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(tushuncha belgisini tor-keng ifodalashiga ko‘ra)

27. Vaysamoq – vaqillamoq – javramoq – to‘ng‘illamoq – ming‘illamoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

28. Yarali – yarador – jarohatli – majruh
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz darajada ifodalashiga ko‘ra)

29. Yomg‘ir – jala – sel
Ma’nosiga ko‘ra
(yog‘in shiddatiga ko‘ra)

30. yuz – chehra – jamol – diydor – oraz – uzor – ruxsor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortib borishiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.