Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {kas}
So‘z bo‘g‘inlari: kas
Izoh(lar)i: mavjud emas.
Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: mavjud emas.
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: mavjud emas.

Har qanday til o‘z so‘z boyligiga ega. Tilning lug‘at tarkibi ma’nosidaleksika atamasi ham qo‘llanadi. Leksika muayyan tildagi barcha so‘zlar yig‘indisi. Hozirga qadar biror bir tilning lug‘at tarkibida qancha so‘z borligi to‘liq aniqlangan emas. Bu borada taxmin bor, xolos. Jumladan, tilshunos Elbek Navoiy davridan to 1930-yilga qadar o‘zbek tilida 40–45 ming so‘z bo‘lgan deb taxmin qiladi. Tilshunos G‘.Abdurahmonov hozirgi kunda o‘zbek tili so‘z miqdori 80 mingdan ortiq deb ko‘rsatadi. Akademik E.Fozilov esa o‘zbek tilidagi so‘zlar miqdorini yuzikki yuz mingdan ortiq deb taxmin qiladi. Tildagi taxminiy so‘z miqdorini lug‘atdan ham bilsa bo‘ladi. 1981-yil nashr etilgan «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da 60 ming, 1976-yil nashr qilingan «O‘zbek tilining imlo lug‘ati»da 65 ming so‘z qayd etilgan. Buning ham to‘liq emasligi o‘zo‘zidan ravshan.

Til lug‘at tarkibi – juda murakkab va keng hajmli tushuncha. U tilning yashash shakliga ko‘ra aniq lug‘aviy qatlam (o‘zbek adabiy tili leksikasi, sheva, kasbhunar so‘zi va hokazo)ni o‘z ichiga oladi.

            O‘zbek tili leksikasi tasnifi. So‘zni turlicha tasniflash mumkin.

So‘z o‘zlashgan-o‘zlashmaganligiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:

a)o‘z qatlam;

b)o‘zlashma qatlam.

Qo‘llanishiga ko‘ra tasnifi. So‘z qo‘llanish miqdoriga ko‘ra farqlanadi. Ko‘p so‘z cheklanmagan, ba’zisi kam qo‘llanishga ega. Shu jihatdan so‘z ikki turga bo‘linadi:

a) qo‘llanishi chegaralanmagan so‘z;

b) qo‘llanishi chegaralangan so‘z.

Qo‘llanish davri chegaralangan so‘z: 1) zamonaviy leksika; 2) eskirgan leksika; 3) yangi leksika.

Qo‘llanish doirasi chegaralangan so‘z:

    a) shevaga xos so‘z;

    b)termin (atama);

    d)argo va jargon.

 Xakas tili –– turkiy tillardan biri. Asosan, Rossiyaning Xakasiya Respublikasida, shuningdek, Krasnoyarsk o‘lkasi va Tuva Respubilkasining unga qo‘shni hududlarida tarqalgan. So‘zlashuvchilarning umumiy soni 80 mingdan oshadi (o‘tgan asrning 90-yillari.)

Lahjalari: sagay, kalchin, qizil va shor. Sagay va kalchin lahjasi hozirgi xakas tiliga asos bo‘lgan.

Fonetikada 17 unli va 24 undosh mavjud; unlilarning cho‘ziq, qisqa variantlari bor. Asl xakas tilidagi so‘zlarda undoshlarning qattiq va yumshoqligi unliga bog‘liq. Ammo bu hodisa fonematik darajada bo‘lmaganligi sababli variant undoshlar alifboda aks etmagan. Xakascha so‘zlar boshida jarangli undoshlar deyarli bo‘lmaydi. Grammatikasi barcha turkiy tillar kabi belgilarga ega bo‘lsa-da, ayrim yasovchi affikslarning qo‘llanishi, kelishiklar tizimi, ayrim fe’l shakllari jihatidan o‘ziga xosliklarga ega. Leksikasida oz miqdorda arabcha va forscha, ruscha o‘zlashmalar bor.

1. akasi bo‘yidan: -

2. asakasi ketmoq: kam bo‘lib qolmaydi.

3. barakasi ketmoq: serobligi yo‘qoldi, mo‘lligi barxam topdi.

4. barakasi uchmoq: -

5. bir chekkasi: -

6. davlatingiz ko‘lankasida: -

7. enka–tenkasi chiqdi: 1)qiynalib ketdi 2)to‘satdan qattiq qo‘rqdi

8. enka-tenkasi chiqmoq: -

9. enka-tenkasini chiqarmoq: -

10. kasal chalmoq: -

11. kasrga qolmoq: -

12. kasri tegmoq: -

13. kasriga qolmoq: kasri tufayli yomon oqibat (holat)ga duchor bo‘lmoq.

14. ko‘lankasi qolmoq: -

15. ko‘ngilning bir chekkasi g‘ash: -

16. ko‘ngilning bir chekkasi xira: -

17. ko‘nglining bir chekkasi g‘ash: tashvishli, bezovta, notinch

18. ko‘nglining bir chekkasi xira: tashvishli, bezovta, notinch

19. mukkasi bilan tushib ketmoq: -

20. mukkasidan ketdi: o‘zini tiya olmaslik darajasida berilib ketdi

21. mukkasidan ketmoq: -

22. o‘pkasi ko‘rinib qolmoq: -

23. o‘pkasi ko‘rinmoq: -

24. o‘pkasi og‘ziga tiqilmoq: -

25. o‘pkasi shishmoq: q. shishmoq.

26. o‘pkasi to‘lmoq: -

27. o‘pkasi to‘lmoq: -

28. o‘pkasi tomog‘iga kelmoq: -

29. o‘pkasini bosib: -

30. o‘pkasini bosib olmoq: -

31. o‘pkasini bosolmaslik: -

32. o‘pkasini bosolmaydi: o‘zini yig‘lashdan saqlab qololmaydi

33. o‘pkasini chaqmoq: -

34. o‘pkasini og‘ziga tiqiltirmoq: -

35. o‘pkasini qo‘ltiqlamoq: -

36. o‘pkasini qo‘ltiqlatib qo‘ymoq: -

37. o‘pkasini tutolmaslik: -

38. o‘pkasini zo‘rg‘a bosib: -

39. o‘takasi o‘nga bo‘linmoq: -

40. o‘takasi o‘ttiz ikkiga bo‘linmoq: -

41. o‘takasi o‘ttiz ikkiga bo‘linmoq: -

42. o‘takasi yorilmoq: -

43. o‘takasini yordi: qattiq cho‘chitib qo‘rqitdi

44. o‘takasini yormoq: -

45. o‘zi xon, ko‘lankasi maydon: -

46. og‘zining bir chekasidan chiqmoq: -

47. olaxurjun yelkasiga tushmoq: -

48. sirkasi suv ko‘tarmaslik: -

49. sirkasi suv ko‘tarmaslik: -

50. sirkasi suv ko‘tarmaydi: tanqidga mutlaqo chidamaydi

51. tinkasi quridi: toliqdi, darmonsizlandi

52. tinkasi qurimoq: -

53. tinkasini quritmoq: -

54. yelkasiga chiqib olmoq: -

55. yelkasiga oftob tegmoq: -

56. yelkasiga olmoq: e’tirof qildi, biror holatga rozi bo‘ldi

57. yelkasini tutmoq: -

58. yelkasining chuquri ko‘rsin: yana qaytadan hech qachon ko‘rmasin

59. yuragining bir chekkasi g‘ash: -

60. yuragining bir chekkasi g‘ash bo‘lmoq: tashvishli , bezovta, notinch

61. yurakning bir chekkasi g‘ash: -

1. Hamdard – dardkash – g‘amxo‘r
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortiq-kamligiga ko‘ra)

2. Kasal – betob – notob – bemor – nosog‘ – xasta
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining tor-kengligiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.