Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {na}
So‘z bo‘g‘inlari: na
Izoh(lar)i:
na ys

1. Nima? so‘roq olmoshining qisqargan shakli. Senga buning na keragi bor? ▬ — Bu na deb turibdi? — noib qamchisi bilan Avazga ishora qildi. S. Siyoyev, Yorug‘lik

2. ayr. bog‘l. ʻl. Uyushiq bo‘laklar yoki uyushiq gaplar boshida takrorlanib, ularni bog‘laydi va bo‘lishli fe’l bilan inkor ma’nosini bildiradi. Undan na xat bor, na xabar, ▬ Yo‘q, na qamoqxonasidan, na surgunidan qo‘rqadi Akmal! Gulchehrasiz hayot kerak emas unga! Gulchehradan ayriladigan bo‘lsa otib yuborsalar ham pinagini buzmaydi. O. Yoqubov, Er boshiga ish tushsa

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: mavjud emas.

1. na I Bog‘lovchi
ayiruv bog‘lovchisi

2. na II Yuklama
ne, nima

Paronimi: mavjud emas.

Agglutinativ tillar – o‘zak va qo‘shimchaning erkin aloqasiga asoslangan tillar. Mas., turkiy, fin-ugor, mo‘g‘ul, dravid, bantu, yapon va boshqa tillar (qiyos. Flektiv tillar). Agglutinativ tillarda so‘z tarkibida ishtirok etayotgan har bir qo‘shimcha bir ma’noni anglatgan holda birin-ketin yopishib kelaveradi: maktabimizgaso‘zida [-imiz] – egalik, [-ga]– jo‘nalish; tatar tilida avel – ovul (bosh kelishik), avelda– o‘rin-payt; venger tilida haz – uy, hazba – uyda, hazak – uylar, hazakba – uylarda. Bu tizimdagi tillarda o‘zak va qo‘shimchalar erkin birikib, mexanik ravishda qo‘shilaveradi, lekin o‘zak bilan qo‘shimcha birikib, singib ketmaydi, balki ajralib turadi. Agglutinativ tillartizimidagi turkiy tillar uchun old qo‘shimcha emas (tojik tilidan o‘zlashib qolgan ayrim ba-, be-, no- prefikslardan tashqari), so‘ng (ort) qo‘shimchalar xosdir; qo‘shimchalar o‘zakdan keyin ketma-ket qo‘shilaveradi: ko‘z-lar-im-ning kabi (q. Tillarning morfologik tasnifi).

Alisher Navoiy – butun turk dunyosi tomonidan “shamsul millat” (millat quyoshi) sifatida tan olingan buyuk mutafakkir shoir. U 1441- yil 9- fevralda Xurosonning poytaxti Hirot shahrida tug‘ildi. Alisher Navoiyni Nizomiddin Mir Alisher deb atashardi. “Nizomiddin” – din nizomi, “mir” esa – amir ma’nosini bildiradi. Navoiyning otasi G‘iyosiddin Muhammad (G‘iyosiddin Kichkina) temuriylarga yaqin amaldor, o‘z davrining obro‘li va ma’rifatli kishisi bo‘lgan. Onasi Kobul amirzodalaridan Shayx Abusaid Changning qizi bo‘lgan. Tog‘alari Mir Said Kobuliy yaxshi shoir, Muhammad Ali G‘aribiy shoir, sozanda va xattot edi. Alisher oilada uchinchi yoki to‘rtinchi farzand bo‘lib, Husayn Boyqaro bilan maktabda o‘qigan. U Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostonini fors tilida o‘qib ham yod olgan. 1447- yilda Shohruh Mirzo vafot etib Hirot notinch bo‘lib qoladi. Uning oilasi Iroqqa ko‘chib ketadi. Yo‘lda Taft shahrida Alisher tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Alisherlar xonadoni 1451- yilda Hirotga qaytadi. Ko‘p o‘tmay, taxtga Abulqosim Bobur Mirzo o‘tiradi. Alisherning otasi Mirzo Bobur xizmatiga kiradi. Sabzavor hokimi etib tayinlanadi.

1453- yilda G‘iyosiddin Muhammad vafot etdi. Alisher Abulqosim Bobur xizmatiga kirdi. U 7–8 yoshlaridan she’r yoza boshladi. U o‘zbekcha she’rlariga Navoiy, forscha she’rlariga Foniy deya taxallus qo‘yadi. Yoshlik chog‘ida o‘zbek va fors shoirlari nazmidan 50 ming bayt she’rni yod bilgan. Bolalik vaqtlaridayoq Amir Shoshiy, Lutfiy, Kamol Turbatiy, Said Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad, Darvesh Mansur kabilardan ta’lim oldi. 60- yilarda Samarqandda yashab, Fazlulloh Abullaysdan tahsil oldi.

1465–1466- yillarda muxlislari she’rlarini to‘plab “Devon” tuzdilar. Bu devon “Ilk devon” nomi bilan mashhur. 1487–1488- yillarda Astrobodda hokimlik qildi. 1472–1476- yillarda “Badoye ul-bidoya” (“Badiiylik ibtidosi”), 1476–1483- yillarda “Navodir un-nihoya” (“Tuganmas nodirliklar”) nomlari bilan ikki devon tuzdi.

1483–1485- yillarda turkiy tilda birinchi bo‘lib “Xamsa” yozdi.

Navoiy fanning bir necha sohasida qalam tebratdi. O‘tmish mavzusida “Tarixi muluki Ajam” (“Ajam podsholari tarixi”), “Tarixi anbiyo va hukamo” (“Payg‘ambarlar va donishmandlar tarixi), aruzga doir “Mezon ul-avzon” (“Vaznlar o‘lchovi”), tazkirachilikka oid “Majolis un-nafois” (“Nafis majlislar”), lug‘atshunoslikka oid “Sab’atu abhur” (“Yetti dengiz”), “Muhokamat ul-lug‘atayn” (“Ikki til muhokamasi”) asarlari shular jumlasidan. 1490- yilda “Xazoyin ul-maoniy” (“Ma’nolar xazinasi”) majmuasini tuzdi. Forscha she’rlarini yig‘ib “Devoni Foniy” ni tartib berdi.

Mashhur shayxlar haqida “Nasoyim ul-muhabbat” (“Muhabbat shabadalari”) asarini yozdi, “Lison ut-tayr” ni qog‘ozga tushurdi, “Munshaot” (“Xatlar”) ni to‘pladi. “Mahbub ul-qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”) maydonga keldi.

Alisher Navoiy 1501- yilning 3- yanvarida vafot etdi.

 

«Javohir un-nahv fi lug‘atit-turk»–(Turkiy tillar sintaksisi javohirlari) Mahmud Koshg‘ariyning grammatik xarakterdagi asari. «Devonu lug‘otit turk»da muallif ayrim grammatik masalalar talqini xususida fikr ketar ekan, bu boradagi qarashlarining «Javohir un-nahv fi lug‘atit-turk» nomli asarida keltirilishiga ishora qilib ketadi. Ammo «Devonu lug‘otit turk»da muallif tomonidan tilga olingan bu nodir asar bizgacha yetib kelmagan.(q. Mahmud Koshg‘ariy)

 

«Kitob al-idrok li lisonal-atrok»– Abu Hayyon al-Andalusiy (1256–1345) ning asari. Bu nodir asar 1312- yilda Qohirada bitilgan, lug‘at va grammatikadan iborat. Asarning 2 qo‘lyozmasi bor. Ular Istanbulda saqlanmoqda. Mazkur qo‘lyozmalar asosida 1891- yilda Mustafo Bey va 1931- yilda Ahmad Ja’far o‘g‘li asarni chop qildi. So‘nggi davrlarda esa A.Zayonchkovskiy, K.Brokkelmann, F.Vushtenfeld, L.Bouvat, E.Fozilov, A.Kurishjonov, N.Rasulova singarilar bu asar yuzasidan maxsus tadqiqot olib bordilar.

“Kitob al-idrok li lisonal-atrok” tilida qipchoq elementlari kuchliroq. Mas., r, g tovushining y tovushiga o‘tishi holati: agin – ayin, dagma – tayma, bak – bay, agarlab – ayarlab. G tovushining y, v tovushlariga o‘tishi: bug‘doy – buvday, og‘ul – ovul. G tovushining undoshlar oldidan tushishi: igna – ina; x tovushining k ga o‘tishi: xoja – koja. So‘z boshida y tovushining orttirilishi: ilon – yilon, ip – yip. So‘z o‘rtasida t undoshidan oldin l undoshining orttirilishi: katur – kaltur kabi.

“Kitob al-idrok li lisonal-atrok” tilida o‘g‘uz elementlari ham uchrab turadi. Mas., m tovushining btovushiga o‘tishi: men – ben. T tovushining d tovushiga o‘tishi: tamir – damir, tilku – dilku.

Lug‘atda 5 ta arabcha va 13 ta forscha so‘z qayd etilgan. -niki qo‘shimchasi o‘rnida qaratqich kelishigi shakli qo‘llangan: yir sanindir (yer senikidir). Sifatlarning orttirma darajasi yavlak so‘zi orqali hosil qilingan: yavlak ko‘rkludur. Yarim ma’nosini bildiruvchison manbada bichuk, yaru so‘zlari orqali berilgan.

Asar turkiy tillar tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega.

Filologiya fanlari doktori, professor, O‘zFA akademigi Sh.Shoabdurahmonov1924- yilda Toshkentda tavallud topgan.. O‘zbek tili fonetikasi, o‘zbek tilining badiiy-estetik vazifasi, leksikografiyasi, morfologiyasi, dialektologiyasi yuzasidan qator salmoqli asarlar yaratib, tilshunosligimiz rivoji uchun munosib hissasini qo‘shdi. Jumladan, «O‘zbek tilida yordamchi so‘zlar» (1953), «Fonetika. O‘zbek tili fonetikasiga doir ba’zi masalalar» (1953), «O‘zbek tilida punktuatsiya» (1955), «O‘zbek adabiy tili va o‘zbek xalq shevalari» (1962) kabi asarlari o‘zbek tilshunosligining rivoji uchun munosib hissa bo‘lib qo‘shildi.

Akademik Sh.Shoabdurahmonov o‘rta va oliy ta’limda o‘zbek tili va tilshunosligini o‘qitishni takomillashtirish borasida ham samarali mehnat qildi. Ayniqsa, uning V.Reshetov bilan hamkorlikda oliy maktablarning o‘zbek filologiyasi fakulteti talabalari uchun «O‘zbek dialektologiyasi» (1962, 1969, 1978) darsligi, shuningdek, o‘rta maktablarning IX sinfi uchun hammualliflikda yozilgan «O‘zbek tili» (1977, 1978, 1980, 1982) hamda oliy o‘quv yurtlari uchun yaratilgan «Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism» (1980) darsliklari alohida ahamiyatga ega.

 

Tarixiyan’anaviy yozuv –so‘zning hozirgi talaffuz me’yoriga mos kelmasa-da, qadimdan o‘zlashib qolgan shaklda yozishga asoslangan imlo tamoyili.Boshqacha aytganda, so‘z hozirgi holatiga ko‘ra emas, balki an’ana tusiga kirib qolgan qoidaga ko‘ra yoziladi: Chor Rossiyasi(asli sar),pudratchi (aslipodryadchik), tamagir (asli ta’magir), taqiqlamoq (asli ta’qiqlamoq) kabi. Hozirgi orfografiyada tarixiyan’anaviy yozuvasosida yoziluvchi ba’zi shakl quyidagilar: 1. Buyruqistak mayli eski adabiyotimizda qo‘llanib kelgan an’anaga ko‘ra, she’riyat va nasr tilida ba’zan gil, g‘il tarzida ishlatiladi: borgil // borg‘il. 2. Maqsad ma’nosini anglatuvchi gani shaklining gali, g‘ali, kali, qali shakllari. 3. Hozirgikelasi zamon sifatdosh shaklini yasovchi ur shakli:

Yulduzlar o‘tiga bardosh berurman

Fazolar taftiga qilurman toqat.  (A.Orip.)

4. mu so‘roq yuklamasi:

Sevgini tortib bo‘lurmu

Toshu tarozi bilan.    (E.Voh.)

 

Hozirgi o‘zbek adabiy tili leksikasining asosini zamonaviy leksika tashkil etadi. Bu leksika umumiste’mol so‘z, qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘z, faol so‘z, zamondosh so‘z kabi atama bilan ham yuritiladi

 

1. “gah” deganda qo‘lga qo‘nadigan qilib olmoq: -

2. “gah” deganda qo‘liga qo‘nadigan qilib olmoq: -

3. “gah” desa, qo‘lga qo‘nadigan qilib olmoq: -

4. “gah” desa, qo‘liga qo‘nadigan qilib olmoq: -

5. afsona bo‘lmoq: el-xalqqa gap-so‘z bo‘lmoq, elga doston bo‘lmoq

6. ajina chalmoq: Jin tegib, aqldan ozdirmoq

7. ajriqqa ag‘anaganday: Notinch, bezovta holda azob chekib (yotmoq)

8. ajriqqa ag‘naganday: -

9. alina tushmoq: -

10. ana-mana deb: -

11. ana-mana deguncha: -

12. asabi qaynamoq: -

13. bag‘ri mehnat o‘tina kabob bo‘lmoq: -

14. bahonayi sabab diydor g‘animat: -

15. baloyi nafs: -

16. barmoq bilan sanarli: -

17. basharaga oyna tutmoq: -

18. basharasiga oyna tutmoq: -

19. bedana yurish: -

20. bedananing uyi yo‘q, qayerga borsa bitbildiq: -

21. begona qilmoq: 1.o‘zidan uzoqlashtirmoq, yot kishilar qatoriga o‘tkazmoq; 2.ko‘chma chetga ketkizmoq. birovning qo‘liga, ixtiyoriga o‘tkazib yubormoq

22. bir parchagina bo‘lib qolmoq, bir hovuch bo‘lib qolmoq: -

23. bir siqimgina bo‘lib qolmoq: -

24. bo‘g‘ozni qurutub, og‘izni qaynatmoq: -

25. bola bahona diydor g‘animat: -

26. boloxonador qilib so‘kmoq: -

27. bor otangga, bor onangga: -

28. bosh o‘ynab, jon tar kin urmoq: -

29. boshda danak chaqmoq: -

30. boshida danak chaqdi: ortiq darajada azobladi

31. boshida danak chaqmoq: -

32. boshin tafakkur yoqasina chekmoq: -

33. boshina chiqmoq: -

34. boshingdan ordona qolmoq: -

35. childirma o‘ynamoq: -

36. childirma o‘ynamoq, chirmanda o‘ynamoq: -

37. childirmasiga o‘ynadi: izmi bilan, yo‘l-yo‘rig‘i bilan ish ko‘rdi

38. childirmasiga o‘ynamoq: -

39. childirmasiga o‘ynamoq, chirmandasiga o‘ynamoq: -

40. chinaqayda ilib otmoq: -

41. chirmanda o‘ynamoq: -

42. chirmandasiga o‘ynamoq: -

43. chordana qurib o‘tirmoq: -

44. chordana qurmoq: -

45. chuchvarani xom sanabsan: xom xayol qilib yuribsan, xomtama bo‘libsan

46. chuchvarani xom sanamoq: -

47. dahanaki jang: -

48. dardi xarina: -

49. dastyori beminnat: -

50. devona bo‘lmoq: -

51. devona qilmoq: -

52. devonalik qilmoq: -

53. dilini tirnamoq: -

54. dilni tirnamoq: -

55. diqqinafas bo‘lmoq: Ko‘chma. Yuragi siqilib asabiylanmoq; bo‘g‘ilmoq; xunob bo‘lmoq, xunobi oshmoq; zerikmoq

56. diqqinafas qilmoq: -

57. diyonatini yutmoq: -

58. do‘ppining tagidakkina: -

59. el tilina tushmoq: -

60. erkin nafas olmoq: -

61. esxona chiqib ketmoq: -

62. esxonani chiqarib yubormoq: -

63. esxonasi chiqib ketmoq: -

64. esxonasini chiqarib yubormoq: -

65. fitna qo‘bmoq: -

66. g‘azab qaynamoq: -

67. g‘azabi qaynadi: darg‘azab bo‘ldi

68. g‘azabi qaynamoq: -

69. g‘azabini qaynatmoq: -

70. g‘azabni qaynatmoq: -

71. g‘o‘za bahona diydor g‘animat: -

72. gah desa qo‘lga qo‘nadigan qilib olmoq.: birovni o‘ziga bo‘ysundirib, so‘zini ikki qilmaydigan qilib olmoq

73. gah desa qo‘liga qo‘nadigan qilib olgan: juda itoatkor qilib olgan

74. gina qilmoq: biror kishiga nisbatan dilda xafalik, kek saqlamoq; ko‘ngildagi xafalikni izhor qilmoq.

75. gul bahona diydor g‘animat: -

76. ham farz, ham sunnat: -

77. hech narsadan hech narsa yo‘q: -

78. hunar chiqarmoq: -

79. hunar chiqmoq: -

80. hunar ko‘rsatmoq: -

81. hunari chiqmoq: -

82. hunarini ko‘rsatmoq: -

83. hunarni ko‘rsatmoq: -

84. husni bozorining ravnaqi kechmoq: -

85. ichi qaynamoq: diqqati oshmoq, asabi qo‘zg‘amoq.

86. ichini bir nima tirnay boshlamoq: -

87. ichini it tirnadi: yashirin holda ruhan bezovtalandi, tashvishlandi

88. ichini it tirnamoq: -

89. ichini nimadir tirnay boshlamoq: -

90. ichini ola mushuk tirnamoq: -

91. ichni bir nima tirnay boshlamoq: -

92. ichni it tirnamoq: -

93. ichni nimadir tirnay boshlamoq: -

94. ichni ola mushuk tirnamoq: -

95. igna bilan quduq qazimoq: -

96. igna tashlasang, yerga tushmaslik: -

97. ignadek ...ni tuyadek qilmoq: -

98. ignadek gapni tuyadek qildi: mubolag‘a qilib, bo‘rttirib yubordi

99. ignadekni tuyadek qilmoq: -

100. ignaning uchiday: -

101. ignasidan ipigacha: butun tafsiloti bilan, mayda-chuydasigach batafsil

102. ipidan ignasigacha: butun tafsiloti bilan, mayda- chuydasigach batafsil

103. ishtaha karnay: -

104. ishtaha karnay bo‘lmoq : -

105. ishtahani karnay qilmoq: -

106. ishtahasi karnay: -

107. izzati nafsga tegmoq: -

108. izzati nafsiga tegdi: kamsitadigan gap-so‘z, ish qildi

109. izzati nafsiga tegmoq: -

110. izzat-nafsga tegmoq: -

111. izzat-nafsiga tegmoq: -

112. jarohati ustuna tuz qo‘ymoq: -

113. jo‘jani kuzda sanamoq: -

114. jona kelmoq: -

115. joni burnuna kelmoq: -

116. jonini dorilbaqoga jo‘natmoq: -

117. jonini jahannamga yo‘llamoq: -

118. jonini jahannamga yubormoq: -

119. jonini jannatga yubormoq: -

120. jonini parvona qilmoq: -

121. jonlari burnina yetmoq: -

122. jonni dorilbaqoga jo‘natmoq: -

123. jonni jahannamga yubormoq: -

124. jonni jannatga yubormoq: -

125. jonni parvona qilmoq: -

126. kinna kirmoq: -

127. ko‘ngul parvona bo‘lmoq: -

128. ko‘ngulning qoni qaynamoq: -

129. ko‘z xonasidan chiqay demoq: -

130. ko‘zga ilinarli: -

131. ko‘zga ko‘rinarli: -

132. ko‘zga ko‘rinarmidi?!: 1)tatimaslik, e’tiborini tortmaslik 2)hisoblashmaslik, o‘ylab-netib o‘tirmaslik

133. ko‘zi o‘ynadi: ko‘z-ko‘z qilganligi tufayli havasi keldi

134. ko‘zi xonasidan chiqay dedi: 1)g‘azabi qo‘zib, asabiylashdi 2) g‘ayrati ko‘zida aks etib, ko‘zi chaqchaydi

135. ko‘zi xonasidan chiqay demoq: -

136. ko‘ziga ko‘rinarmidi?!: -

137. ko‘zina kibr yo‘l bog‘lamoq: -

138. ko‘zini o‘ynatdi: ko‘z-ko‘z qilganligi tufayli havasi keldi

139. ko‘zini o‘ynatmoq: -

140. ko‘zlarining oqini o‘ynatmoq: -

141. ko‘zlarning oqini o‘ynatmoq: -

142. ko‘zni o‘ynatmoq: -

143. kun nayzaga kelmoq: -

144. mana man deb: o‘zini o‘zi ko‘rsatib

145. mana man demoq: -

146. maymun o‘ynatmoq: -

147. mehnat chekmoq: -

148. mehnat kuni: -

149. miyada danak chaqmoq: -

150. miyangning qatig‘ini o‘ynatib yubormoq: -

151. miyasida danak chaqdi: ortiq darajada azobladi

152. miyasida danak chaqmoq: -

153. moxovga oshna qilmoq: -

154. muhabbatina bog‘lamoq: -

155. na issiqqa ko‘nmoq, na sovuqqa: -

156. na six kuysin, na kabob: -

157. na’ra urmoq: -

158. nadomat yemoq: -

159. nafas bo‘g‘ilmoq: -

160. nafas bo‘g‘ziga tiqilmoq: -

161. nafas chiqmaslik: -

162. nafas ichga tushib ketmoq: -

163. nafas ichiga olmoq: -

164. nafas ichiga tushib ketmoq: -

165. nafas ichiga yutmoq: -

166. nafas kesilmoq: -

167. nafas o‘chirmoq: -

168. nafas o‘chmoq: -

169. nafas o‘nglamoq: -

170. nafas o‘tkir: -

171. nafas og‘izga tiqilmoq: -

172. nafas og‘ziga tiqilmoq: -

173. nafas olmoq: -

174. nafas qaytarmoq: -

175. nafas qaytmoq: -

176. nafas rostlamoq: -

177. nafas sovuq: -

178. nafas sovuq qilmoq: -

179. nafas tinmoq: -

180. nafas tiqilmoq: -

181. nafas urmoq: -

182. nafas yo‘li tutulmoq: -

183. nafasi bo‘g‘ilmoq: -

184. nafasi bo‘g‘ziga tiqilmoq: -

185. nafasi chiqarmaslik: hech narsa demadi, indamadi

186. nafasi chiqmaslik: -

187. nafasi chiqmoq: hech narsa demadi, indamadi

188. nafasi halqumiga tiqilmoq.: nafas olishi og‘irlashmoq (ma’lum sabab ta’sirida).

189. nafasi ichiga olmoq: -

190. nafasi ichiga tushib ketdi: qo‘rquv aralash hech narsa deyolmay lol bo‘lib qoldi

191. nafasi ichiga tushib ketmoq: -

192. nafasi ichiga yutmoq: -

193. nafasi kesildi: gapirtirmadi

194. nafasi kesilmoq: -

195. nafasi o‘chirmoq: -

196. nafasi o‘chmoq: ovozi chiqmay qolmoq, jim qolmoq.

197. nafasi o‘nglamoq: -

198. nafasi o‘tkir: -

199. nafasi og‘ziga tiqilmoq: -

200. nafasi qaytarmoq: -

201. nafasi qaytmoq: -

202. nafasi rostlamoq: -

203. nafasi sovuq: -

204. nafasi sovuq qilmoq: -

205. nafasi tinmoq: -

206. nafasi tiqilmoq: nafas olishi og‘irlashmoq (ma’lum sabab ta’sirida).

207. nafasingizni yel uchirmoq: -

208. nafasingni yel uchirmoq: -

209. nafasini ichiga oldi: hech qanday tovush chiqarmaydi

210. nafasini ichiga olmoq: -

211. nafasini ichiga yutdi: hech qanday tovush chiqarmaydi

212. nafasini ichiga yutmoq: -

213. nafaslar ichga tushib ketmoq: -

214. nafasni ichga olmoq: -

215. nafasni ichga yutmoq: -

216. nafasni o‘nglamoq: -

217. nafs buzuq: -

218. nafs haykalak otmoq: -

219. nafs og‘rimoq: -

220. nafs olinmoq: -

221. nafs yengmoq: -

222. nafsi buzuq: -

223. nafsi hakalak otmoq: kimning Mazaxo‘rakka o‘rganib, nafsini tiyolmaydi.

224. nafsi haykalak otmoq: -

225. nafsi og‘rimoq: -

226. nafsi olinmoq: -

227. nafsi orom olmoq: kimning Nafsi qondi.

228. nafsi-izzatiga tegmoq: -

229. nafsin yengmoq: -

230. nafs-izzatiga tegmoq: -

231. nag‘ma chiqarmoq: -

232. nahs bosgan: -

233. nam o‘tkazmaslik: -

234. nam o‘tmaydi: -

235. nam tortmoq: -

236. nari borib, beri keldi: juda qattiq azoblandi

237. nari borib, beri kelmoq: -

238. nari borsa: ko‘pi bilan, ortig‘i bilan hisoblanganda

239. nari tursin: -

240. nari yog‘i yo‘q: -

241. nari yoq-beri yog‘dan o‘tib ketmoq: -

242. nari-beriga bordi: xafalashdi, janjallashdi

243. nari-beriga bormoq: -

244. nariga o‘tmaslik: -

245. naryog‘i yo‘q: -

246. naryoq yo‘q: -

247. naryoq-beryog‘dan o‘tib ketmoq: -

248. naryoq-beryog‘idan o‘tib ketmoq: -

249. nas bosgan: -

250. nasha qilmoq: kimga nima Qattiq ta’sir etmoq, taajjubga solmoq; ayil botmoq.

251. nasiba: -

252. nasiba uzilmoq: -

253. nasibasi uzilmoq: -

254. nayzaga olmoq: -

255. nazar ilmaslik: -

256. nazar past: -

257. nazar soldi: diqqat bilan qaradi

258. nazar solmoq: -

259. nazar tashladi: qisqa muddat qaradi

260. nazar tashlamoq: -

261. nazar tushmoq: -

262. nazarda tutdi: fikran hisobga oldi

263. nazarda tutilmoq: -

264. nazarda tutmoq: -

265. nazardan o‘tkazmoq: -

266. nazardan qochmoq: -

267. nazardan qolmoq: -

268. nazarga ilmaslik: 1)mensimaslik, pisand qilmaslik 2) arzugulik deb, diqqatga loyiq deb qaramaslik

269. nazarga ilmaydi: 1)mensimaydi, pisand qilmaydi 2) arzugulik deb, diqqatga loyiq deb qaramaydi

270. nazarga ilmoq: -

271. nazarga kirmoq: -

272. nazarga olinmoq: -

273. nazarga olmoq: -

274. nazarga tushmoq: -

275. nazari ilmaslik: -

276. nazari past: -

277. nazari to‘q: -

278. nazari tushdi: bexosdan, kutilmaganda ko‘rdi

279. nazari tushmoq: -

280. nazaridan o‘tkazdi: qarab chiqdi, birma-bir ko‘rdi, sinchiklab tanishdi

281. nazaridan o‘tkazmoq: -

282. nazaridan qoldi: yaxshi munosabatidan, hurmat-e’tiboridan mahrum bo‘ldi

283. nina bilan quduq qazimoq: -

284. ninaday ... ni tuyaday qilmoq: -

285. ninaday gapni tuyadek qildi: mubolag‘a qilib, bo‘rttirib yubordi

286. ninadayni tuyaday qilmoq: -

287. niynaday ... ni tuyaday qilmoq: -

288. nog‘arasiga o‘ynadi: izmi bilan, yo‘l-yo‘rig‘i bilan ish ko‘rdi

289. nog‘ora o‘ynamoq: -

290. nog‘ora o‘ynatmoq: -

291. nog‘orasiga o‘ynamoq: -

292. nog‘orasiga o‘ynatmoq: -

293. non-namak bo‘lmoq: kim kim bilan suhbatda bo‘lmoq, birgalikda ovqatlanmoq; biror o‘tirishda, mehmonda birga bo‘lmoq.

294. o‘ng ko‘zing chap ko‘zingga oshna bo‘lmaslik: -

295. o‘rmonga o‘t ketsa, ho‘l-u quruq barobar yonadi: -

296. o‘z aybina ko‘zi ko‘r: -

297. o‘z ayog‘i bila go‘r og‘zina kelmoq: -

298. o‘zina chekmoq: -

299. o‘zini oynaga solmoq: kim O‘z holatini ko‘zguda ko‘rmoq.

300. oftob nayza bo‘yiga kelmoq: -

301. oftob nayzaga kelmoq: -

302. og‘izdan ona sut ketmaslik: -

303. og‘zidan ona suti ketmagan: hali yosh, tajribasiz

304. og‘zidan ona suti ketmaslik: -

305. olam munavvar: hamma narsa ko‘ngildagidek, hech qanday e’tirozga o‘rin yo‘q

306. olma engakina ayva to‘ni o‘turmoq: -

307. omonatini topshirmoq: jon taslim qilmoq, olamdan o‘tmoq; o‘lmoq.

308. ona suti og‘izda: -

309. ona suti og‘izdan kelmoq: -

310. ona suti og‘izdan ketmaslik: -

311. ona suti og‘zida: hali yosh, tajribasiz

312. ona suti og‘zidan keldi: haddan tashqari qiynalib ketdi

313. ona suti og‘zidan kelmoq: -

314. ona suti og‘zidan ketmagan: hali yosh, tajribasiz

315. ona suti og‘zidan ketmaslik: -

316. ona suti og‘ziga keldi: haddan tashqari qiynalib ketdi

317. ona sutiday: -

318. ona sutini oqlamoq: -

319. onani ko‘rsatmoq: -

320. onani uchqo‘rg‘ondan ko‘rmoq: -

321. onani uchqo‘rg‘ondan ko‘rsatmoq: -

322. onaning boshiga yostiq bo‘lmoq: -

323. onasi o‘pmagan: -

324. onasini ko‘rsatdi: do‘q qildi, qo‘rqitdi, adabini berdi

325. onasini ko‘rsatmoq: -

326. onasini uch qo‘rg‘ondan ko‘rsatdi: do‘q qildi, qo‘rqitdi, adabini berdi

327. onasini uchqo‘rg‘ondan ko‘rmoq: -

328. onasini uchqo‘rg‘ondan ko‘rsatmoq : -

329. onasini uchqo‘rg‘ondan ko‘rsatmoq: -

330. onasining boshiga yostiq bo‘lmoq: -

331. ordona qolmoq: -

332. ortina tushmoq: -

333. ostonadan hatlamoq: -

334. ostonaga qadam bosmoq: -

335. ostonasi tilladan bo‘lmoq: -

336. ostonasidan hatlamoq: -

337. ostonasiga bosh qo‘ydi: xokisor bo‘ldi, xokisorlik qildi

338. ostonasiga bosh qo‘ymoq: -

339. ostonasiga qadam bosmoq: -

340. ostonasigacha oltindan bo‘lib ketmoq: -

341. ota go‘ri qozixonami?! : -

342. ota go‘ri qozixonami?!: -

343. ota go‘ri-qozixonami?: janjallashib, xafalashib o‘tirishga arzimaydi

344. otang kim oshqovoq, onang kim nosqovoq: -

345. otang yaxshi, onang yaxshi deb: -

346. oxir zamona: -

347. paymona to‘lmoq: -

348. paymonasi to‘lmoq: -

349. peshana devorga tegmoq: -

350. peshana ochilmoq: -

351. peshana qurmoq: -

352. peshana sho‘r: -

353. peshana sho‘r bo‘lmoq: -

354. peshana sho‘r qilmoq: -

355. peshana sho‘ri: -

356. peshana silamoq: -

357. peshana ter to‘kilmoq: -

358. peshana ter to‘kilmoq: -

359. peshana ter to‘kmoq: -

360. peshana teri: -

361. peshana teri to‘kilmoq: -

362. peshana teri to‘kilmoq: -

363. peshana teri to‘kmoq: -

364. peshana teri to‘kmoq: -

365. peshanada bor: -

366. peshanada sho‘ri bor: -

367. peshanadagini ko‘rmoq: -

368. peshanadagisini ko‘rmoq: -

369. peshanadan ko‘rmoq: -

370. peshanadan sovuq ter chiqmoq: -

371. peshanaga bitilmoq: -

372. peshanaga bitmoq: -

373. peshanaga sig‘moq: -

374. peshanaga yozilgan: -

375. peshanani ochmoq: -

376. peshanani sho‘r qilmoq: -

377. peshanani silamoq: -

378. peshananing sho‘ri: -

379. peshanasi devorga tegmoq: -

380. peshanasi ochilmoq: -

381. peshanasi qurmoq: -

382. peshanasi sho‘r: -

383. peshanasi sho‘r bo‘lmoq: -

384. peshanasida bor: -

385. peshanasida sho‘ri bor: -

386. peshanasidagini ko‘rmoq: -

387. peshanasidan ko‘rmoq: -

388. peshanasidan sovuq ter chiqmoq: -

389. peshanasiga bitilmoq: -

390. peshanasiga bitmoq: -

391. peshanasiga sig‘moq: -

392. peshanasiga yozilmoq: -

393. peshanasini ochmoq: -

394. peshanasini sho‘r qilmoq: -

395. peshanasini silamoq: -

396. peshona teri: halol mehnat

397. peshona teri tukildi: mashaqqat bilan jismoniy mehnat qildi

398. peshonasi taq etib devorga tegmoq: o‘z bilganidan qolmay, oxiri ishi voy bo‘lmoq.

399. pichoqqa ilinadigan: -

400. pinagini buzmaslik: o‘ziga qartilgan gap yoki harakatga bila-ko‘ra turib e’tibor qilmaslik, o‘zini go‘yo hech narsa bilmagandek tutish

401. pinak buzmaslik: -

402. pinak ketmoq: -

403. pinakka ketdi: 1)uxlab qoldi 2)xayolga cho‘mdi

404. pinakka ketmoq : -

405. pinakka ketmoq: -

406. qadam sanamoq: -

407. qadamini sanamoq: -

408. qandoqqina shamol uchirmoq: -

409. qandoqqina shamol uchirmoq: -

410. qo‘lini nayza qilmoq: -

411. qon qaynamoq: -

412. qonga tashna bo‘lmoq: -

413. qonga tashna qilmoq: -

414. qoni qaynadi: achchiqlandi, qizishdi

415. qoni qaynamoq: -

416. qoniga tashna bo‘lmoq: -

417. qoniga tashna qilmoq: -

418. qonina tanuqluq bermoq: -

419. qonini qaynatmoq: -

420. qonni qaynatmoq: -

421. quyosh nayzada: -

422. quyosh nayzaga kelmoq: -

423. raxna solmoq: -

424. rol o‘ynamoq: -

425. sanamay «sakkkiz» dedi: aniq bilmay turib gapirdi

426. sanamay o‘ttiz demoq: -

427. sanamay sakkiz demoq: -

428. sho‘r peshana: -

429. sho‘r peshana: -

430. so‘log‘i o‘ynamoq: -

431. sovuq nafas qilmoq: -

432. soyasiga namoz o‘qimoq: -

433. ta’b namozshom: -

434. ta’bi namozshom: kayfiyati yomon, xafa

435. ta’bini namozshom: -

436. ta’na qilmoq: ta’na tarzidagi gap-so‘z aytmoq. Xasis deb ta’na qilmoq.

437. ta’nani qolmoq: -

438. ta’nasini qolmoq: -

439. tana qo‘ymoq: -

440. tanaga o‘ylab qaramoq: -

441. tanaga qo‘ymoq: -

442. tanasi o‘ylab qaramoq: -

443. tata-tat, usta nadirmat: -

444. tegirmon navbati bilan: Har qanday ishning o‘z muddati, bunda har kimning navbat bilan keladigan tartib o‘rni bor

445. tikanga ag‘anamoq: -

446. tilina keturmoq: -

447. to‘qayga o‘t ketsa, ho‘l-u quruq barobar yonadi: -

448. toqi sanab chiqmoq: -

449. turna qator, turnaqator: Qator bo‘lib tizilgan, birining ketidan biri

450. tuyog‘idan o‘t chaqnamoq: (ot, toyga nisbatan). Tez va yengil chopadigan; uchqur

451. tuz-namak bo‘lmoq: Ma’lum muddat ham-tovoq bo‘lmoq, topganini kimsa bilan o‘rtada baham ko‘rmoq

452. tuzog‘ina tutulmoq: -

453. undan nari: -

454. urug‘ini o‘ynatmoq: -

455. urug‘ni o‘ynatmoq: -

456. vujudining ayoqi ajal balchiqina botmoq: -

457. xayolidan nari ketmaslik: nima Unuta olmaslik, ko‘z oldida doim namoyon bo‘lmoq

458. xayr-ma’zurni nasiya qilib: -

459. xayr-xo‘shni nasiya qilib: -

460. xizr nazar qilgan: -

461. xonasi kelganda: -

462. xonasi kelib qoldi: -

463. xonasi kelib qolmoq: -

464. yarani tirnamoq: -

465. yarasini tirnamoq: -

466. yengil nafas olmoq: -

467. yerina keturmoq: -

468. yetti yot begona: -

469. yomon nafas qilmoq: -

470. yulduz sanab chiqmoq: -

471. yulduzni benarvon uradigan: har qanday ishni abjirlik bilan bajaradigan

472. yulduzni benarvon urmoq: -

473. yuragi o‘ynamoq: 1)yurak urishi odatdagidan ko‘ra tezlashdi 2)qalbi hayajonga to‘ldi

474. yuragini o‘ynatmoq: -

475. yuragini tirnamoq: yashirin holda ruhan bezovta qildi

476. yurak o‘ynamoq: -

477. yurakni o‘ynatmoq: -

478. yurakni tirnamoq: -

479. yuzga oyna tutmoq: -

480. yuzi ustuna tushmoq: -

481. yuziga oyna tutmoq: -

482. yuzina tahsin qilmoq: -

483. yuzining ustuna tushishi: -

484. zamonaning zayli bilan: -

485. zarda qaynamoq: -

486. zardasi qaynamoq: juda jahllandi

1. Aljimoq – aljiramoq – valdiramoq – sannamoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda belgisining kuchli ifodalanishiga ko‘ra)

2. Allanima – nimadir – allanarsa
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(tushuncha ifodalash doirasining tor-kengligiga ko‘ra)

3. Apil-tapil – naridan-beri – shosha-pisha
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

4. Axmoq – tentak – go‘sxur – devona
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortiqligiga ko‘ra)

5. Bezak – ziynat – hasham
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgining bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

6. Birdan-bir – yagona – yakkayu-yagona – yolg‘iz – tanho
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalash darajasiga ko‘ra)

7. Biroz – ozgina – sal – xiyol
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanilish doirasining torligiga ko‘ra )

8. Bobo-ota- bola- nabira-chevara-evara-duvara
Ma’nosiga ko‘ra
(qarindoshlikning davomiyligiga ko‘ra)

9. Bor – jo‘na – yo‘qol – yo‘qolib ket – daf bo‘l – qorangni o‘chir
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgidagi salbiylikning ortib borishiga ko‘ra )

10. Boshqa – o‘zga – yot – begona – raqib
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgining kuchli ifodalashiga ko‘ra )

11. Bu – mana – ana – o‘sha
Ma’nosiga ko‘ra
(ishoradagi uzoq-yaqinligiga ko‘ra)

12. Buzoq – tana – g‘unajin – sigir
Ma’nosiga ko‘ra
(yosh darajasiga ko‘ra)

13. Chanqamoq – suvsamoq – cho‘llamoq – tashna bo‘lmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

14. Dushanba – seshanba – chorshanba – payshana – juma -shanba – yakshanba
Ma’nosiga ko‘ra
(joylashish ketma-ketligiga ko‘ra)

15. Eh – esiz – afsus – attang– pushaymon – nadomat – taassuf
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortib borishiga ko‘ra)

16. Epkin – nasim -yel – sabo – shabada – shamol – bo‘ron – to‘fon
Ma’nosiga ko‘ra
(oqim tezligining kuchiga ko‘ra)

17. Epkin – nasim yel – sabo – shabada – shamol – bo‘ron – to‘fon
Ma’nosiga ko‘ra
(oqim tezligiga ko‘ra)

18. Ezma – ezma –churuk – mijg‘ov – lattachaynar – mag‘zava
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorligining ortib borishiga ko‘ra)

19. Foyda – naf – manfaat – sud – hayon
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

20. Hujra – kulba – uy – hovli – qasr – koshona – saroy
Ma’nosiga ko‘ra
(hashamlik belgisining ortishiga ko‘ra)

21. Iflos – isqirt – irkit – isliqi – iqna – ivirsiq – nopok
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining kuchliligiga ko‘ra)

22. Ilimoq – isimoq – qaynamoq
Ma’nosiga ko‘ra
(o‘zgarish holatiga ko‘ra)

23. Ilova – risola – gazeta – jurnal – kitob
Ma’nosiga ko‘ra
(hajm-ko‘lam darajasiga ko‘ra)

24. Jahl – achchiq – g‘azab – qahr – nafrat
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

25. Jinni – telba – devona
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalash darajasiga ko‘ra)

26. Jo‘yak – ariq – kanal – soy – daryo – dengiz
Ma’nosiga ko‘ra
(hajm-ko‘lamining ortib borishiga ko‘ra)

27. Kapa – chayla – kulba – hujra – xona – uy- hovli – qasr – saroy – koshona – kushk
Ma’nosiga ko‘ra
(hashamlik belgisining ortiq-kamligiga ko‘ra)

28. Kichik – kichkina – mitti
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

29. Maosh – oylik – moyana
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining tor-kengligiga ko‘ra)

30. Masnaviy – musallas – murabba – muxammas – musaddas – musabba – musamman – mutasse – muashshar
Ma’nosiga ko‘ra
(bandlar miqdorining ortib borishiga ko‘ra)

31. Milligramm – gramm – kilogramm – tsentner – tonna
Ma’nosiga ko‘ra
(og‘irlik miqdorining darajasiga ko‘ra)

32. Nafis – nozik – latif
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorligining ortib borishiga ko‘ra)

33. Nam – ho‘l – shilta – shalobbo
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

34. Naqadar – nechog‘lik – qanchalik – bunchalar
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining tor-kengligiga ko‘ra)

35. Naridan-beri – apil-tapil – shosha-pisha
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

36. Nazar tashlamoq – termulmoq – tikilmoq – qaramoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining tor-kengligiga ko‘ra)

37. Nazr – ehson – qurbonlik
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

38. O‘rtoq – do‘st – og‘ayni – oshna – jo‘ra – ulfat – birodar – hamdam – tomir
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

39. Oddiy askar – kichik serjant – serjant – katta serjant – kichik leytenant – leytenant – katta leytenant – kapitan – mayor – polkovnik – general-marshal – general-mayor – general-polkovnik – generalissimus
Ma’nosiga ko‘ra
(unvon darajasining katta-kichikligiga ko‘ra)

40. Pakana – o‘rta bo‘y – novcha – daroz
Ma’nosiga ko‘ra
( katta-kichikligiga ko‘ra)

41. Pand – nasihat – o‘git
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

42. Qulun – toychoq – toy – g‘unan – dunan – tulan beshak
Ma’nosiga ko‘ra
(yosh xususiyatiga ko‘ra)

43. Sabil (savil) – ordona – zormanda – baytalmon – egasiz
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

44. Sotqin – xoin – xiyonatkor – g‘addor – murtad
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

45. Taqdir – qismat – yozmish – peshana – nasib(a) – ko‘rgilik
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

46. Urinmoq – harakat qilmoq – intilmoq – tirishmoq – unnamoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

47. Xasis – baxil – qurumsoq – ziqna – qoqvosh – mumsik
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortiq-kamligiga ko‘ra)

48. Xuddi – aynan – ayni – rosa – naq – qoq – baayni
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

49. Xunuk – badbashara – badburush – badqovoq – tasqara – bedavo – ta’viya – beo‘xshov – beso‘naqay – badsurat – nadomat
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining ortib borishiga ko‘ra)

50. Yiqilmoq – qulamoq – ag‘anamoq – ag‘darilmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanish doirasining keng-torligiga ko‘ra)

51. Yorug‘ – nurli – charog‘on – yorqin – munavvar – porloq – ravshan – nurafshon
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(oydinlik belgisining kuchiga ko‘ra)

52. Yorug‘- nurli – charog‘on – yorqin – munavvar – porloq – ravshan – nurafshon
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.