Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {qo‘l}
So‘z bo‘g‘inlari: qo‘l
Izoh(lar)i:
qo‘l ot

1. 1. Odamning barmoq uchlaridan yelkasigacha bo‘lgan qismi, a’zosi. Baquvvat qo‘llar. Qo‘lni oldinga cho‘zmoq. Ikki qo‘lni yuqori ko‘tarmoq. Qo‘l kuchi. Bosh qashigani ham qo‘lim tegmaydi. ▬ Yo‘lchi ikkinchi qo‘li bilan Qora Ahmadning bir qo‘lini orqaga qayirdi. Oybek, Tanlangan asarlar

2. 2. Shu a’zoning bilakdan barmoqlar uchigacha bo‘lgan qismi; panja. Qo‘l bilan silamoq. Qo‘l bilan ushlamoq. ▬ Yo‘ldosh orqadan asta kelib, Elmurodning ko‘zini ikki qo‘li bilan bekitdi. Shuhrat, Shinelli yillar
Qozi domla qo‘llarini yuvib turib, dasturxonga ko‘z yugurtirdi. M. Ismoiliy, Farg‘ona tong otguncha

3. 3. Ish-mehnat bajaruvchi a’zo (vosita) sifatida. Qo‘lim band, ▬ Men bu mol-dunyoni, yer-suvni qo‘lim bilan topgan emasman, aqlim bilan topganman. A. Qahhor, Qo‘shchinor chiroqlari
Otabek bilan birga Tashkent tushib, o‘z qo‘llari bilan to‘yimizni o‘tkazishingizga ishonib Yusufbek hoji. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar

4. s. t. t. Hayvonlarning oldingi oyoqlari. Qo‘yning qo‘li va soni. Qo‘l go‘shti.

5. s. t. t. Barmoq. O‘rta qo‘l. Besh qo‘l baravar emas. Maqol

6. 6. Har kimning o‘ziga xos yozuv usuli, uslubi, yozuvi, xati va uning ifodasi. Qutidor qizining maqsadiga tushunib, ikki turli qo‘lni darrov payqab oldi: — Vijdonsiz, iblis, — deb qo‘ydi. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar
[Nizomiddinov:] Xat bilmaydigan og‘zaki guvohlar ham bor, yozib beray desam, hamma arizalar bir odamning qo‘li bilan yozilgan, degan shubha bo‘lmasin. S. Ahmad, Hukm

7. 7. Imzo. Dalolatnomaga qo‘l qo‘ymoq. Shartnomaga qo‘l qo‘ymoq. ▬ Xo‘jabekov — rais, Saidg‘ozi bir kichkina odam Barcha hujjatlarda Xo‘jabekovning qo‘li. S. Anorboyev, Oqsoy
Omborchi: — Bo‘ta qo‘l qo‘ymagan qog‘ozni qog‘oz demayman, — deb katta ketvordi. S. Ahmad, Hukm

8. 8. Har kimning o‘ziga xos ish usuli, uslubi, ishi, xatti-harakati; shuni aks ettiruvchi ifoda. Hovlini o‘rab turgan devorlar ham yangidan urilgan, ichkarisidan hammasi ganch bilan suvalgan. Hamma yoqda aka-sining qo‘li ko‘rinadi. H. Ahmar, Kim haq?

9. 9. Imkon, imkoniyat.

10. 10. (3-sh. egalik hamda j.k. va o‘.-p. k. shaklida ko‘m. vaz.: qo‘liga, qo‘lida) Ixtiyoriga, izmiga; ixtiyorida, izmida. Kishi hurmati o‘z qo‘lida. Maqol
[Kumush] Bu uydan chiqib ketishni, bir-ikki oylab Otabekni Zaynab qo‘liga topshirib qo‘yishni yana muvofiq ko‘chmas. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar
Agarda xon ko‘tarish mening qo‘limda bo‘lsa edi, xon qilib Otabekni ko‘tarar edim. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: imzo [a]
Omonimlari: mavjud emas.
Paronimi: mavjud emas.

 Qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘zo‘zbek tili lug‘at tarkibining asosini tashkil etadi. Qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘zni shu tilda so‘zlashuvchi kishi, qanday shevaga, qaysi hududga, qaysi kasb yoki sohaga mansub bo‘lishidan qat’i nazar, cheklanmagan darajada ishlatadi.

Qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘z barcha turkumda mavjud: 1) fe’l: ishlamoq, kelmoq, olmoq, ko‘rsatmoq, buyurmoq, saylamoq; 2) ot: ota, ona, non, suv, stol, eshik, tog‘, yer, shamol, radio; 3) sifat: shirin, achchiq, qizil, ko‘k, katta-kichik, xunuk, go‘zal;4) son: bir, o‘n, yuz, ming; 5)ravish: hamisha, ba’zan, ataylab, hozir, ilgari. 6) olmosh: kim, nima, qanday, nima qilib , qancha, shu, biz, hamma; 7) undov va modal: xo‘p, mayli, rahmat; 8) ko‘makchi: uchun, bilan, singari; 9) bog‘lovchi: ham, va, bilan, ammo; 10) yuklama: faqat, xuddi, hatto.

Qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘zning aksariyati umumturkiy va o‘zbekcha. Ammo, shu bilan birga, ular orasida o‘zlashmasi ham ko‘p. Masalan: tojikcha: go‘sht, non, dard, bobo, dugona, do‘st; arabcha: avlod, bilan, inson, sinf, millat, himoya.

Davr taraqqiyoti, ijtimoiy hayotdagi o‘zgarish tilning leksikasida ancha sezilarli. Bunda to‘rt holat kuzatiladi. Birinchidan, ayrim so‘z eskirib, iste’moldan chiqib ketsa, ikkinchidan, allaqachon iste’moldan chiqib ketgan so‘z qayta «jonlanadi», «tiriladi», uchinchidan, yangi-yangi so‘z paydo bo‘ladi, to‘rtinchidan, nofaol so‘z faollashadi, iste’mol doirasi kengayadi, ma’nosida o‘zgarish yuz beradi.

Hozirgi adabiy tildagi eskirgan so‘z eski so‘z, yangi so‘zning jami yangi so‘z, na eskirgan, na yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘z zamonaviy so‘z deb yuritiladi. Demak, o‘zbek tili leksikasini tarixiylik nuqtayi nazaridan uchta asosiy qatlamga bo‘lib o‘rganish mumkin: 1) zamonaviy leksika; 2) eskirgan leksika; 3) yangi leksika. Ularning qo‘llanishi davrga nisbatan farqlanadi.

Qo‘llanilish doirasi chegaralangan so‘zni uchga bo‘lib o‘rganish mumkin: a) shevaga xos so‘z; b) termin (atama); v) argo va jargon. (q. Argo, Jargon, Termin, Shevaga xos so‘z).

 

1. “gah” deganda qo‘lga qo‘nadigan qilib olmoq: -

2. “gah” deganda qo‘liga qo‘nadigan qilib olmoq: -

3. “gah” desa, qo‘lga qo‘nadigan qilib olmoq: -

4. “gah” desa, qo‘liga qo‘nadigan qilib olmoq: -

5. besh qo‘lday: -

6. besh qo‘lini og‘izga tiqmoq: -

7. besh qo‘lini og‘ziga tiqmoq: -

8. besh qo‘lni og‘izga tiqmoq: -

9. besh qo‘lni og‘ziga tiqmoq: -

10. egri qo‘llik qildi: mayda o‘g‘irlik qildi

11. egri qo‘llik qilmoq: -

12. gah desa qo‘lga qo‘nadigan qilib olmoq.: birovni o‘ziga bo‘ysundirib, so‘zini ikki qilmaydigan qilib olmoq

13. gah desa qo‘liga qo‘nadigan qilib olgan: juda itoatkor qilib olgan

14. ikki qo‘l ko‘ksida ketmoq: -

15. ikki qo‘li bir tepa: -

16. ikki qo‘li ko‘ksida ketmoq: -

17. ikki qo‘ling burningda: -

18. ikki qo‘lini burniga suqmoq: -

19. Ikki qo‘lini burniga tiqdi: quruqdan- quruq, evaziga hech narsa ololmay

20. ikki qo‘lini burniga tiqmoq: -

21. Ikki qo‘lini og‘ziga tiqdi: hovliqib, lozim bo‘lganidan ko‘ra ortiqroq narsani ro‘yobga chiqarish uchun intildi

22. Ikki qo‘llab: hech qanday e’tirozsiz va xursandlik bilan

23. ikki qo‘lni burunga suqmoq: -

24. ikki qo‘lni burunga tiqmoq: -

25. jilov qo‘lda: -

26. jilovi qo‘lida: -

27. jilovni qo‘ldan bermoq: -

28. jilovni qo‘lga olmoq: -

29. ko‘ngilga qo‘l solmoq: -

30. ko‘ngliga qo‘l soldi: eng yashirin fikr-o‘yini bilishga harakat qildi

31. ko‘ngliga qo‘l solmoq: -

32. madad qo‘lini uzatmoq: -

33. miyasini qoqib, qo‘liga berdi: so‘rayverib miyasini charchatdi, sergapligi bilan bezdirdi

34. miyasini qoqib, qo‘liga bermoq: -

35. o‘pkani qo‘ltiqlamoq: -

36. o‘pkani qo‘ltiqlatib qo‘ymoq: -

37. o‘pkasini qo‘ltiqlamoq: -

38. o‘pkasini qo‘ltiqlatib qo‘ymoq: -

39. o‘rta qo‘lday: -

40. o‘z qo‘lga olmoq: -

41. o‘z qo‘liga olmoq: -

42. o‘zini qo‘lga oldi: o‘z xatti–harakatlarini irodasiga bo‘ysundirdi

43. o‘zini qo‘lga olmoq: -

44. o‘zni qo‘lga olmoq: -

45. ochiq qo‘l: saxiy

46. ochiq qo‘lli: -

47. osmon qo‘lda bo‘lsa, tashlab yubormoq: -

48. osmon qo‘lda bo‘lsa, ustga tashlab yubormoq: -

49. osmon qo‘lida bo‘lsa, tashlab yubormoq: -

50. osmon qo‘lida bo‘lsa, ustiga tashlab yubormoq: -

51. oyog‘i olti, qo‘li yetti: -

52. oyog‘ini qo‘liga olmoq: -

53. oyoq olti, qo‘l yetti: -

54. oyoqni qo‘lga olmoq: -

55. oyoq-qo‘li yengil: -

56. pattasini qo‘liga bermoq: -

57. qayerga qo‘l cho‘zsa, yetmoq: -

58. qayoqqa qo‘l cho‘zsa, yetmoq: -

59. qayoqqa qo‘l uzatsa, qo‘li yetmoq: -

60. qayoqqa qo‘l uzatsa, yetmoq: -

61. qayoqqa qo‘lini uzatsa, yetmoq: -

62. qo‘l baland bo‘lmoq: -

63. qo‘l baland kelganda: -

64. qo‘l baland kelmoq: -

65. qo‘l band: -

66. qo‘l bandligi: -

67. qo‘l berdi I: salomlashish uchun dastpanjasini uzatdi

68. qo‘l berdi II: murid bo‘ldi

69. qo‘l bermoq: -

70. qo‘l bo‘sh: -

71. qo‘l bo‘shamoq: -

72. qo‘l bo‘shligi: -

73. qo‘l bog‘landi: -

74. qo‘l bor: -

75. qo‘l borligi: -

76. qo‘l bormaslik: -

77. qo‘l cho‘zmoq: -

78. qo‘l egri: -

79. qo‘l kalta: -

80. qo‘l kalta bo‘lmoq: -

81. qo‘l kaltalik qilmoq: -

82. qo‘l keldi: manfaatiga mos tushgan holda qulaylik berdi

83. qo‘l kelmoq: -

84. qo‘l kelmoq: -

85. qo‘l ko‘tardi: 1)urdi 2)tarafdorligini, xayrixohligini bildirdi 3)gapiruvchi ekanini bildirdi

86. qo‘l ko‘tarmoq: -

87. qo‘l ochiq: -

88. qo‘l olishmoq: -

89. qo‘l ostida: -

90. qo‘l ostidagi: -

91. qo‘l ostiga: -

92. qo‘l qayoqqa uzatsa, yetmoq: -

93. qo‘l qichimoq: -

94. qo‘l qichishmoq: -

95. qo‘l qisqa: -

96. qo‘l qisqa ekanligi: -

97. qo‘l qisqalik qilmoq: -

98. qo‘l qo‘lga tegmaslik: -

99. qo‘l qo‘ydirmoq: -

100. qo‘l qo‘yilmoq: -

101. qo‘l qo‘ymoq: -

102. qo‘l qovushtirmoq: -

103. qo‘l siltadi: diqqat–e’tiborga noloyiq deb topdi

104. qo‘l siltamoq: -

105. qo‘l sunmoq: -

106. qo‘l tegmaslik: -

107. qo‘l tegmoq: -

108. qo‘l tegsa: -

109. qo‘l tekkizmoq: -

110. qo‘l tortmoq: -

111. qo‘l uchi bilan: -

112. qo‘l uchida: -

113. qo‘l urdi: 1)tegdi 2) biror ishni qila boshladi

114. qo‘l urmoq: -

115. qo‘l uzatmoq: -

116. qo‘l uzmoq: -

117. qo‘l uzun: -

118. qo‘l yengil: -

119. qo‘l yetadi: -

120. qo‘l yetmaska: -

121. qo‘l yetmaydigan: -

122. qo‘l yugurtirmoq: -

123. qo‘l yugurtmoq: -

124. qo‘l yuqori bo‘lmoq: -

125. qo‘ldan berdi: yo‘qotdi

126. qo‘ldan bermoq: -

127. qo‘ldan chiqarilmoq: -

128. qo‘ldan chiqarmoq: -

129. qo‘ldan chiqdi: 1)kimningdir hukmidan, ixtiyoridan chiqib ketdi 2)bitdi(qurish, tikish, yozish kabilar)

130. qo‘ldan chiqmoq: -

131. qo‘ldan kelganicha: -

132. qo‘ldan kelmoq: -

133. qo‘ldan ketdi: kimningdir hukmidan, ixtiyoridan chiqib ketdi

134. qo‘ldan ketkazmoq: -

135. qo‘ldan ketkizmoq: -

136. qo‘ldan ketmoq: -

137. qo‘ldan o‘tmoq: -

138. qo‘lga kirdi: ixtiyoriga o‘tdi

139. qo‘lga kirgizmoq: -

140. qo‘lga kiritmoq: -

141. qo‘lga kirmoq: -

142. qo‘lga o‘tmoq: -

143. qo‘lga oldi: 1)o‘z ixtiyoriga o‘tkazdi 2)qo‘qqisdan hujum qilib bosib oldi 3)hibs qildi, qamash maqsadida tutdi 4) biror yo‘l bilan o‘z xohishiga bo‘ysunnadigan qildi

144. qo‘lga olinmoq: -

145. qo‘lga olmoq: -

146. qo‘lga qaramoq: -

147. qo‘lga qo‘l bermoq: -

148. qo‘lga qo‘ndirmoq: -

149. qo‘lga tegmoq: -

150. qo‘lga tushdi: 1) tutqun bo‘ldi 2) biror nojo‘ya ish bilan tutildi 3) aldanib, o‘z ixtiyorini berib qo‘ydi

151. qo‘lga tushirilmoq: -

152. qo‘lga tushirmoq: -

153. qo‘lga tushmoq: -

154. qo‘li baland: raqobatda, musobaqada vaziyati ustun

155. qo‘li bormadi: nimanidir qilmaslikka undovchi his–tuyg‘uning ta’sirida biror faoliyatga kirisha olmaydi

156. qo‘li egri: o‘zgalarning haqini, mulkini o‘g‘irlaydigan mayda o‘g‘ri

157. qo‘li egrilik: -

158. qo‘li gul: -

159. qo‘li kalta: cheklangan imkoniyatga ega

160. qo‘li ochiq: saxiy

161. qo‘li qisqalik qildi: cheklangan imkoniyatga ega

162. qo‘li tegmadi: juda bandligi tufayli vaqt topolmaydi

163. qo‘li uzun: ortiq darajada imkoniyatga ega

164. qo‘li yupqa: -

165. qo‘li yuqa: -

166. qo‘li yuqori bo‘ldi: raqobatda, musobaqada vaziyati ustunlik qildi

167. qo‘lidan keldi: bajarishga, qilishga qodir

168. qo‘lidan kelganicha: qila olganicha, bilganicha, kuchi yetganicha

169. qo‘lidan kelmoq: -

170. qo‘lini baland qilmoq: -

171. qo‘lini bigiz: -

172. qo‘lini bigiz qildi: niqtab ko‘rsatdi

173. qo‘lini bog‘lamoq: -

174. qo‘lini burniga tiqib: quruqdan-quruq, evaziga hech narsa ololmay

175. qo‘lini burniga tiqmoq: -

176. qo‘lini cho‘zmoq: -

177. qo‘lini halollamoq: -

178. qo‘lini kalta qilmoq: -

179. qo‘lini ko‘tardi: taslim bo‘lganini bildirdi

180. qo‘lini ko‘tarmoq: -

181. qo‘lini nayza qilmoq: -

182. qo‘lini panshaxa qilmoq: -

183. qo‘lini paxsa qilmoq: -

184. qo‘lini qayoqqa uzatsa, yetmoq: -

185. qo‘lini qaytarmoq: -

186. qo‘lini qo‘ltig‘iga urmoq: -

187. qo‘lini qo‘ymoq: -

188. qo‘lini qovushtirmoq: -

189. qo‘lini siltamoq: -

190. qo‘lini sovuq suvga urmaslik: -

191. qo‘lini sovuq suvga urmaydi: qiyinroq jismoniy mehnatni mutlaqo qilmaydi

192. qo‘lini supirmoq: -

193. qo‘lini urmoq: -

194. qo‘lini yuvib qo‘ltig‘iga solmoq: -

195. qo‘lini yuvib qo‘ltig‘iga urmoq: -

196. qo‘lini yuvib, qo‘ltig‘iga artmoq: -

197. qo‘lini yuvib, qo‘ltig‘iga urdi: ixlosi qaytib, ishonmay qo‘ydi

198. qo‘lini yuvib, qo‘ltig‘iga urmoq: -

199. qo‘lini yuvib, qo‘ltiqqa urmoq: -

200. qo‘llarini ko‘tarmoq: -

201. qo‘llarini ochmoq: -

202. qo‘lni bermoq: -

203. qo‘lni burunga tiqmoq: -

204. qo‘lni qo‘lga bermoq: -

205. qo‘lni siltamoq: -

206. qo‘lni yuvib, qo‘ltiqqa artmoq: -

207. qo‘lni yuvib, qo‘ltiqqa urmoq: -

208. qo‘ltig‘dan tarvuz tushmoq: -

209. qo‘ltig‘dan tarvuzi tushdi: umidi puchga chiqib, bo‘shashdi

210. qo‘ltig‘idan tarvuz tushmoq: -

211. qo‘ltig‘idan tarvuz tushmoq: -

212. qo‘ltig‘idan tarvuzi tushmoq: -

213. qo‘ltig‘iga kirmoq: -

214. qo‘ltig‘iga olmoq: -

215. qo‘ltig‘iga suv purkadi: biror ishni qilishga o‘chakishtirdi

216. qo‘ltig‘iga suv purkamoq: birovga qarshi oyoqlantirmoq, gijgijlamoq.

217. qo‘lundan kelmaslik: -

218. qo‘lung tutmoq: -

219. qo‘sh qo‘llab: -

220. qo‘yniga qo‘l soldi: fikr niyatini bilishga harakat qildi

221. qo‘yniga qo‘l solmoq: -

222. qulog‘ini qoqib, qo‘liga bermoq: -

223. quloq-miyasini qoqib, qo‘liga tutqazmoq: -

224. quruq qo‘l bilan: -

225. tarvuz qo‘ltig‘idan tushmoq: -

226. tarvuzi qo‘ltig‘idan tushdi: umidi puchga chiqib, bo‘shashdi

227. tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq: -

228. tishini qoqib qo‘liga bermoq: -

229. tizgin qo‘lda: -

230. tizgini qo‘lida: -

231. yolg‘iz qo‘l: -

232. yolg‘iz qo‘llik: -

233. yolg‘iz qo‘llik qilmoq: -

234. yolg‘iz qo‘llilik: -

235. yordam qo‘li uzatilmoq: -

236. yordam qo‘lini cho‘zmoq: -

237. yuragiga qo‘l solmoq: eng yashirin fikr-o‘yini bilishga harakat qildi

238. yurakka qo‘l solmoq: -

Darajalanish qatori: mavjud emas.
Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.