Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {siz}
So‘z bo‘g‘inlari: siz
Izoh(lar)i:
siz fl

1. Biror narsa orqali yoki uning orasidan asta-sekin yoki tomchilab o‘tmoq. Molxona tomining bo‘g‘otidan sizib tushayotgan yirik-yirik tomchilar ora-chora yaraqlardi. O‘. Hoshimov, Qalbingga quloq sol
Sobirning Lablarining chetidan sho‘rtang tomchilar sizib kirdi. M. Mansurov, Yombi
Orif aka tosh tagidan sizib chiqqan bir chashmadan yotib suv ichdi. A. Muxtor, Chinor

2. ko‘chma hma Asta-sekinlik bilan, ohista. Yangroq kuy yurakka sizib kirib, go‘yo sizni anvoi gullar chamanzoriga yetaklagandek bo‘ladi. Gazetadan
Nusratbekning ko‘nglidan: Gulxayri biron joyga ketsaydi, degan istak sizib o‘tdi. S. Nurov, Narvon

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: mavjud emas.

1. siz I Olmosh
kishilik olmoshi; shaxs ko‘plikni yoki birlikning hurmatini ifodalaydi

2. siz II Fe’l
Biror jism orqali miltirab, tomchilab o‘tmoq

Paronimi: mavjud emas.

Bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakli – harakatning tasdiq yoki inkorini ko‘rsatuvchi fe’l shakli.

Fe’llar bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda qo‘llanadi: keldi – kelmadi. Bo‘lishli fe’l harakatning tasdig‘ini bildiradi, maxsus ko‘rsatkichga ega emas: o‘qidi, o‘qib, o‘qigan, o‘qish. Bo‘lishsiz fe’l harakatning inkorini bildiradi. -ma shakli bilan hosil qilinadi: o‘qimadi, o‘qimay, o‘qimasdan, o‘qimas, o‘qimaslik.

Uslubiy belgilari.Fe’llarning bo‘lishli yoki bo‘lishsiz ekanligi nutqda -ma shaklini qo‘llanish-qo‘llanmasligi bilan belgilanmaydi. Nutqda bo‘lishsizlik kuchsizlanishi yoki bo‘lishlilik yo‘qolishi mumkin. Mas., Eshitganini aytmay-qo‘ymaydi (bo‘lishli); Sizni ketkizarmidik (bo‘lishsiz); U sho‘rlik qanday kunlarni ko‘rmadi? (bo‘lishli); Olasaaan (bo‘lishsiz); Bolani kim sevmaydi? (bo‘lishli).

Bog‘lovchisiz qo‘shma gap – sodda gapning bog‘lovchi vositasiz, ohang yordamida birikishidan tuzilgan qo‘shma gap turi: Kech kirdi, tevarak-atrofga qorong‘ilik tusha boshladi. Bu qo‘shma gapdagi sodda gap o‘zaro faqat ohang yordamida bog‘lanadi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gapning quyidagi turi mavjud: 1) bog‘langan qo‘shma gapga sinonim bo‘lgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap: Tig‘ yarasi tuzaladi, til yarasi tuzalmaydi.Bunday gapni bog‘lovchi qo‘yib, bog‘lovchili gapga aylantirish mumkin:Tig‘ yarasi bitar, lekin til yarasi tuzalmaydi; 2) ergashgan qo‘shma gapga sinonim bo‘lgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap: Qor yog‘di – don yog‘di. Bunday gapni ergashgan qo‘shma gapga aylantirish mumkin: Qor yog‘di, go‘yoki don yog‘di (o‘xshatish); 3) bog‘langan qo‘shma gapga ham, ergash gapli qo‘shma gapga ham sinonim bo‘lmagan bog‘lovchisiz qo‘shma gap: Xushxabar olib keldim: garnizon yanchildi.Bunday gapnibog‘lovchi vosita yordamida boshqa tur ergash gapga aylantirib bo‘lmaydi.

Bog‘lovchisiz qo‘shma gapda tinish belgisi.Bog‘lovchisiz qo‘shma gapda ohang muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun tinish belgisining ahamiyati katta: 1) agar bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismi bir paytda yoki ketma-ket yuz bergan voqea-hodisani ifodalasa, vergul qo‘yiladi: Arava g‘ijirlab borar, aravakash esa xirgoyisini bir zum ham to‘xtatmas edi;2)  agar bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismi mazmunan bir-biridan ancha uzoq bo‘lsa, nuqtali vergul qo‘yiladi: Yomg‘ir chelakdan quyganday sharillab yog‘ardi; uning xayoli uzoq, yoshlik paytlarida kezmoqda; a) bog‘lovchisiz qo‘shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismning sababini bildirsa, izohlasa, to‘ldirsa, ular orasiga ikki nuqta qo‘yiladi: Gap shu: ertaga men bilan yo‘lga chiqasiz;b) agar bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismi o‘zaro zidlik yoki o‘xshashlik munosabatiga kirishgan bo‘lsa, tire qo‘yiladi: Qor yog‘di – don yog‘di. Yoshim yetmish ikkida – o‘zim yigitman.

To‘liqsiz fe’l – o‘z lug‘aviy ma’nosini yo‘qotib, asosan, kesim vazifasidagi so‘zning zamonini ifodalashga moslashgan edi, ekan, emish, emasfe’llari: U o‘qituvchi edi/ekan/emish/emas kabi.

Uslubiy belgilari.

  1. Lug‘aviy ma’noga ega emas.
  2. Fe’lning barcha lug‘aviy shakllari bilan birika olmaydi.
  3. Nafaqat fe’l, balki barcha kesim vazifasida kelgan mustaqil so‘zlarga qo‘shilib, o‘tgan zamonni ifodalaydi: Uning ovozi yoqimli edi. Otam eski maktab muallimi edi. Uning bolalari to‘rtta edi.
  4. Gapda bog‘lama vazifasida keladi.

Birinchi unli noturg‘un, asosga -di, -mish, -kan tarzida qo‘shilishi mumkin: Yomg‘ir to‘xtamay quyardi. U ertaga kelarmish. O‘zi aytib qo‘yarkan.

 

1. aybga buyurmaysiz: -

2. dom-daraksiz ketmoq: -

3. dunyodan chiroqchisiz bormoq : -

4. dunyodan chiroqchisiz o‘tmoq: -

5. eti sizniki, suyagi bizniki: -

6. ikki qulog‘im sizda: -

7. imonsiz ketmoq: -

8. ipsiz bog‘lamoq: -

9. ipsiz bog‘lanmoq: -

10. kim biladi deysiz: aniq aytib bo‘lmaydi

11. men sizga aytsam: -

12. o‘tsiz o‘rtanmoq: -

13. qulog‘im sizda: -

14. sekinroq aytasizmi?!: -

15. siz aytgan tollar kesilib ketmoq: -

16. siz so‘ramang, men aytmay: -

17. umidsizlikka tushmoq: -

18. xush kelibsiz: Mehmon kelganda, hurmat yuzasidan aytiladigan ibora

19. xush kelibsiz!: -

1. Abas – foydasiz – behuda
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ko‘p yoki kam ishlatilishiga ko‘ra)

2. Adabsiz – tarbiyasiz – axloqsiz
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini keng ifodalashiga ko‘ra)

3. Adadsiz – son-sanoqsiz – hisobsiz
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanilishining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

4. Aqlsiz – beaql – bexirad – nodon – johil
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

5. Berahm – shafqatsiz – qahrli – zolim
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgining kuchliligiga ko‘ra )

6. Eh – esiz – afsus – attang
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda belgisining kuchiga ko‘ra)

7. Eh – esiz – afsus – attang– pushaymon – nadomat – taassuf
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorlik belgisining ortib borishiga ko‘ra)

8. Kuchsiz – kamquvvat – zaif – nimjon – ojiz notavon
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

9. Noiloj – nochor – ilojsiz
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli ifodalashiga ko‘ra)

10. Noxush – ko‘ngilsiz – yoqimsiz
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgi ifodalash kuchining ortiq-kamligiga ko‘ra)

11. Odobsiz – axloqsiz – buzuq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgi ifodalash darajasining kuchli-kuchsizligiga ko‘ra)

12. Qoniqarsiz – o‘rta – yaxshi – a’lo
Ma’nosiga ko‘ra
(baho belgisiga ko‘ra)

13. Sabil (savil) – ordona – zormanda – baytalmon – egasiz
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

14. Sonor – jarangli – jarangsiz
Ma’nosiga ko‘ra
(ovoz ishtirokining kam-ko‘pligiga ko‘ra)

15. Tomchilamoq – sizmoq – oqmoq
Ma’nosiga ko‘ra
(harakatning shiddatiga ko‘ra)

16. Toza – ozoda – pok – pokiza – sof – musaffo – beg‘ubor – g‘uborsiz
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

17. Tuzsiz – chuchmal – rosa – sho‘r
Ma’nosiga ko‘ra
(maza-ta’mning me’yordan ortiq-kamligiga ko‘ra)

18. Vijdonsiz – noinsof – yaramas – muttaham
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.