Lug‘atlar

So‘z tarkibi: {uy}
So‘z bo‘g‘inlari: uy
Izoh(lar)i:
uy fl

1. Ustma-ust qalashtirib, bir yerga to‘plamoq, uyum yoki g‘aram hosil qilmoq; yig‘moq. Toshlarni bir yerga uymoq. Terilgan paxtani uymoq. Beda uymoq. ▬ Qamishlarni bog‘-bog‘ qilib, kanal ichiga uyib, yoqishadigan bo‘lishdi. O‘zbekiston qo‘riqlari
Bo‘taboyni qurol-yarog‘ uyib tashlangan bir hujraga olib kirishdi. S. Ahmad, Hukm
Yuz-qo‘lini yuvib, muzdakkina bo‘lib olgach, o‘z ekskavatori hozirgina uygan tuproq tepa ustiga chiqib, chordana qurdi. Sh. G‘ulomov, Shonli avlod

Antonim(lar)i: mavjud emas.
Sinonim(lar)i: oila [a]

1. uy I Ot
kishi yashaydigan bino

2. uy II Fe’l
Ustma-ust qo‘yib bir yerga to‘plamoq.

Paronimi: o‘y – Xayolan fikr, mulohaza yuritish jarayoni va uning natijasi; fikr, mulohaza; reja, niyat; aql.

Sariq uyg‘ur tili sharqiy turkiy tillardan biri. Asosan, Xitoyning Gansu viloyatidagi Minxua mintaqasida tarqalgan. So‘zlashuvchilarning soni taxminan 4-5 ming kishiga yaqin. Aniq dialektal bo‘linishga ega emas; tog‘lik va dashtlik aholi shevalarida fonetika va leksika sohalarida tafovutlar kuzatiladi.

Sariq uyg‘ur tili leksikasi turkiy va noturkiy (sanskrit, tibet, mo‘g‘ul, xitoy) tillarga xos unsurlar qorishmasidan iborat, lekin grammatik qurilishi asl turkiyligicha saqlanib qolgan. Sariq uyg‘ur tilining o‘tmishda qadimgi uyg‘ur tiliga yaqin bo‘lganligi haqida taxminlar bor. Sariq uyg‘urlar XVIII asr oxirlarigacha qadimgi uyg‘ur adabiy tilidan foydalanib kelgan va keyinchalik tibet tilining ta’sirida qadimgi uyg‘ur yozuvi unutilgan bo‘lishi mumkin. Bugungi kunda sariq uyg‘ur tili oddiy so‘zlashuv tili bo‘lib qolmoqda.

O‘z ichiga oluvchi so‘z uya so‘z va uyaga kiruvchi so‘z uyadosh so‘z deyiladi. Qo‘y uya so‘zi o‘z ichiga qo‘zi, sovliq, qo‘chqor, shishak, to‘qli so‘zini olsa, qoramol so‘zi sigir, novvos, ho‘kiz, buqa, g‘unajin so‘zini oladi.

Bir uyaga kiruvchi uyadosh so‘z ichki guruhlarga bo‘linishi mumkin. Masalan daraxt uyasi o‘z ichida mevali daraxt va mevasiz daraxt uyasiga bo‘linadi. Bu uyachada daraxt nomi mevali va mevasizga bo‘lingan holda yashaydi. Mas., ot uyasi quyidagi kabi uyachalarga bo‘linadi:     

a) jins uyasi: ayg‘ir, baytal;

b) zot uyasi: arabi, bedov, qozoqi, muguli, axaltaka;     

v) rang-tusi uyasi: saman, to‘riq, chovkar, qorabayir, qashqa, jiyron;        

g) vazifa uyasi: salt, aravakash, yukchi, uloqchi, poygachi;

Uya yoki uyadosh so‘z o‘rnida so‘z birikmasi ham bo‘lishi mumkin. Bunga mevali daraxt va mevasiz daraxt birikmasi misol bo‘ladi. U daraxtning mevali turiga nisbatan uya birikma, daraxt uyasiga nisbatan uyadosh birikma.

Uyg‘ur tili –– turkiy tillardan biri. Asosan, Xitoyning Sintszyan-Uyg‘ur muxtor rayonida, shuningdek, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Afg‘oniston, Rossiya va boshqa mamlakatlarda tarqalgan. So‘zlashuvchilarning umumiy soni 7.7 milliondan oshadi (1990- yil ma’lumoti.)

Uyg‘ur tili3 lahjaga bo‘linadi: markaziy, sharqiy va janubiy. Markaziy lahja hozirgi uyg‘ur tiliga asos bo‘lgan. O‘rta Osiyo va Qozog‘istonda yashovchi uyg‘urlarning 2 ta lahjasi bo‘lib, ularning nomlanishida uyg‘urlarning G‘arbiy Xitoydan Yettisuv va Farg‘onaga ko‘chib o‘tganlari aks etgan.

Boshqa turkiy tillardan farqli ravishda uyg‘ur tilida unli va undoshlarning regressiv assimilatsiyasi mavjud; singarmonizm izchil emas: unlilarning lab va tanglay garmoniyasi buzilish hollari uchraydi; unlilar reduksiyasi, undoshlarning tushib qolishi, tovush orttirilishi kuzatiladi.

 

Uyg‘ur yozuvi – so‘g‘d yozuvi asosida kelib chiqqan, arab va runiy yozuvidan farqli o‘laroq, unli tovushi ayrim harf bilan ko‘rsatilgan yozuv turi. Sharqiy Turkistondagi turkiyzabon xalqlar foydalangan harf-tovush yozuvi.

Harflar bir-biriga qo‘shib yoziladi. Shuning uchun har bir harfning uchtadan shakli: so‘z boshida, o‘rtasida va oxirida qo‘llanadigan shakllari bo‘ladi. Mahmud Koshg‘ariy bu alifboni “turk yozuvi” deb ataydi. Unda 18 ta harf borligini ta’kidlaydi. A.Rustamov a harfi ustiga bitta nuqta qo‘yish orqali hosil bo‘ladigan n harfini ham qo‘shadi. Ana shu 19 ta harf 8 ta unli va 20 undosh tovushni ifodalaydi.Uyg‘ur yozuvida harflar vertikal chiziq bo‘ylab yuqoridan pastga qarab yozilgan, yozuv ustunlari esa, chapdan o‘ngga yo‘nalgan. Harfning so‘zdagi o‘rniga qarab tegishli o‘rinlarda alohida shakllari qo‘llangan.

Uyg‘ur yozuvida yaratilgan yozma yodgorliklar qadimgi turkiy tilni o‘rganish uchun muhim manba sifatida ahamiyatli. Ularning eng qadimgisi (“Xuastuanift”) V asrga oid bo‘lsa, “Oltun yoruq” X asrga oid. Sharqiy Turkistondan – Turfondan X–XIII asrlarga oid 28 ta yuridik hujjatlar topilgan. Mashhur “Qutadg‘u bilig» (XI asr) asarining bitta nusxasi (Vena) ham uyg‘ur alifbosida yozilgan.

Uyg‘ur yozuvi Chingizxon va temuriylar davrida ham keng qo‘llangan. S.Y.Malovning qayd qilishicha, Sharqiy Turkistonda uyg‘ur yozuvi XVII asrning oxiri-XVIII asrning boshiga qadar iste’molda bo‘lgan.

Uyg‘ur yozuviIX–XIII asrda budda diniga sig‘inuvchi turkiy qabilalar o‘rtasida keng tarqalgan. Keyinchalik bu yozuv arab yozuviga o‘z o‘rnini bo‘shatib bergan.

1. achib suyulmagan, qarib quyulmaslik: -

2. achinib kuyinmoq: -

3. alanga ustiga kerosin quymoq: -

4. alanga ustiga moy quymoq: -

5. almisoqdan buyon: -

6. arining uyasiga cho‘p tiqmoq: -

7. arining uyasiga tegmoq: -

8. atalaning ichidan suyak chiqmoq: -

9. aybga buyurmaslik: -

10. aybga buyurmay: -

11. aybga buyurmaysiz: -

12. bag‘ri kuymoq: -

13. bedananing uyi yo‘q, qayerga borsa bitbildiq: -

14. betiga qorakuya surkamoq: -

15. bir kesak bilan ikki quyonni urdi: ayni bir vaqtda ikki narsani ko‘zlab ish tutdi

16. bir kesak bilan ikki quyonni urmoq: -

17. bir o‘q bilan ikki quyonni urmoq: -

18. bir-biriga suyanmoq: -

19. bo‘yi tuynukdan chiqib ketayotgani yo‘q: -

20. boshga suv quymoq: -

21. boshi tuynukdan chiqib ketayotgani yo‘q: -

22. boshiga suv quymoq: -

23. boshini quyi egmoq: -

24. boshni quyi egmoq: -

25. burgaga achchiq qilib ko‘rpani kuydirdi: arzimagan narsani deb jahl ustida nojo‘ya, zararli ish qilib qo‘ydi

26. burgaga achchiq qilib ko‘rpani kuydirmoq: -

27. dardiga kuymoq: -

28. dimog‘i kuymoq: -

29. diydorga muyassar etmoq: -

30. diydoriga muyassar etmoq: -

31. dog‘da kuymoq: -

32. eti seniki, suyagi meniki: -

33. eti seniki, suyagi o‘ziniki: -

34. eti sizniki, suyagi bizniki: -

35. eti suyagiga yopishgan: haddan tashqari ozg‘in, haddan tashqari qotma

36. eti suyagiga yopishmoq: -

37. eti suyakka yopishmoq: -

38. etiyam, suyagiyam seniki: -

39. har kuyga solmoq: har kuyga solmoq

40. ich kuymoq: -

41. ichi kuymoq: -

42. ignadek ...ni tuyadek qilmoq: -

43. ignadek gapni tuyadek qildi: mubolag‘a qilib, bo‘rttirib yubordi

44. ignadekni tuyadek qilmoq: -

45. ishongan bog‘, suyangan tog‘: -

46. ishongan bog‘i, suyangan tog‘i: 1)suyanchig‘i, g‘amxo‘ri 2)orqa qiladigani, e’tiqod-ishonch bilan qaraydigani

47. jini suymaydi, jini sevmaydi: ta’biga to‘g‘ri kelmaydi

48. jon kuydirmoq: -

49. jon kuydirmoq: -

50. jon kuymoq: -

51. joni kuydi: ruhan kuchli bezovtalangani holda g‘amxo‘r bo‘ldi

52. joni kuymoq: -

53. jonini kuydirib: mashaqqatni o‘z oldiga olgan holda, tirishib

54. jonini kuydirmoq: -

55. jonni kuydirmoq: -

56. ko‘ngli kuymoq: -

57. ko‘z kuymoq: -

58. ko‘z uyquga ketmoq: -

59. ko‘zga uyqu kelmoq: -

60. ko‘zi kuymoq: -

61. ko‘zi uyqudan kesilmoq: -

62. ko‘zi uyquga ketmoq: -

63. ko‘ziga uyqu kelmoq: -

64. kuyib kul bo‘lmoq: -

65. mast uyqu: Rohatli qattiq uyqu.

66. miyasiga quymoq: -

67. na six kuysin, na kabob: -

68. ninaday ... ni tuyaday qilmoq: -

69. ninaday gapni tuyadek qildi: mubolag‘a qilib, bo‘rttirib yubordi

70. ninadayni tuyaday qilmoq: -

71. niynaday ... ni tuyaday qilmoq: -

72. non tuya qilmoq: -

73. nonini tuya qildi: aldab-suldab haqini o‘zlashtirdi

74. nonini tuya qilmoq: -

75. o‘tda kuymas, suvda cho‘kmaslik: -

76. o‘tday kuydirmoq: -

77. o‘tday kuymoq: -

78. o‘z uyim, o‘lan to‘shagim: -

79. og‘iz kuyganligi: -

80. og‘iz kuymoq: -

81. og‘zi kuyganligi: -

82. og‘zi kuymoq: -

83. oq tuya ko‘rdingmi yo‘q, ko‘k tuya ko‘rdingmi yo‘q: -

84. oq uy, ola bargak: -

85. oq uylik, ola bargaklik bo‘lmoq: -

86. oq, ola bargak uy: -

87. ot bilan tuya bermoq: -

88. ot bilan tuya bo‘lmoq: -

89. ot bilan tuya so‘ymaslik: -

90. ot bilan tuyacha: juda katta farq

91. oy tuynukka, arava eshikka kelganda: -

92. pichoq borib suyagiga tegmoq: -

93. pichoq borib suyak tegmoq: -

94. pichoq suyagiga taqalmoq: -

95. pichoq suyak borib taqalmoq: -

96. pichoq suyak taqalmoq: -

97. pichoq suyak yetmoq: -

98. pichoq suyakka borib taqalmoq: -

99. pichoq suyakka yetdi: ortiq chidab bo‘lmaydi

100. pichoq suyakka yetmoq: -

101. piyoz kuymaslik: -

102. piyozi kuymaslik: -

103. qarib quyulmagan, achib suyulmagan: -

104. qilidan quyrug‘igacha: butun tafsiloti bilan, mayda–chuydasigacha, batafsil

105. qovog‘ini uymoq: -

106. qovoqni uymoq: -

107. qulog‘iga quyilib qolmoq: -

108. qulog‘iga quymoq: -

109. quloqqa quyilib qolmoq: -

110. quloqqa quymoq: -

111. qush uchsa qanoti, odam yursa oyog‘i kuymoq: -

112. quyon yurak: -

113. quyosh nayzada: -

114. quyosh nayzaga kelmoq: -

115. quyushqon tor kelmoq: -

116. quyushqondan tashqari chiqmoq: -

117. quyushqoni tor kelmoq: -

118. six ham kuymasin, kabob ham: -

119. suv quygandek: hech qanday tovush yo‘q

120. suyagi qotdi: yoshligidan biror ish bilan shug‘ullanib katta bo‘ldi

121. suyagi qotmoq: -

122. suyagi yo‘q: -

123. suyagidan o‘tib ketmoq: -

124. suyak surmoq: -

125. suyak-suyagidan o‘tib ketdi: 1) jismiga chuqur ta’sir qildi 2) ruhiga chuqur ta’sir qildi

126. suyak-suyagidan o‘tib ketmoq: -

127. suyak-suyagiga botib ketmoq: -

128. suyak-suyakdan o‘tib ketmoq: -

129. suyak-suyakka botib ketmoq: -

130. suyangan tog‘i: 1)suyanchig‘i, g‘amxo‘ri 2)orqa qiladigani, e’tiqod-ishonch bilan qaraydigani

131. tagga suv quymoq: -

132. tagiga suv quymoq: -

133. tashrif buyurmoq: -

134. tegirmonga quyiladigan suv: -

135. tegirmonga suv quymoq: -

136. tegirmoniga quyiladigan suv: -

137. tegirmoniga suv quymoq: Kimsaning biror ish-faoliyatiga (odatda, salbiy deb qaraluvchi ishiga) ko‘maklashmoq, unga kuch bermoq

138. terisi suyagiga yopishgan: haddan tashqari ozg‘in, haddan tashqari qotma

139. terisi suyagiga yopishmoq: -

140. tilingga kuydirgi chiqmoq: -

141. tuya cho‘ksa, joy topar: O‘tiruvchilar tig‘iz, zich bo‘lgan holatlarda yana boshqa kimsa o‘tirishni xohlasa, joy topilishini, sig‘ishini qayd etuvchi ibora

142. tuya go‘shti yegan: Biror ish, narsaning bitishi, amalga oshishi juda sudralishi, cho‘zilishini qayd etuvchi ibora

143. tuya hammomni havas qilganday: O‘ziga xos va mos bo‘lmaydigan, yarashmaydigan urinish, intilish, orzu qilish holatiga nisbatan qo‘llanadigan ibora

144. tuya ko‘rdingmi yo‘q: -

145. tuya ko‘rdingmi yo‘q, biya ko‘rdingmi yo‘q: -

146. tuya ko‘rdingmi–yo‘q: o‘zini ko‘rmaganga, bilmaganga chiqardi

147. tuya qildi: aldab-suldab haqini o‘zlashtirdi

148. tuya qilmoq: -

149. tuyani tuzlamasdan yutmoq: -

150. tuyani yutib, dumini ko‘rsatmaydi: hozir u tomog‘ining qurtini o‘ldirish uchun tuya bo‘lsa ham, dumini ko‘rsatmay yutib yuborishdan toymaydi.

151. tuyaning dumi yerga yetganda: -

152. tuyaning kallasiday: -

153. tuyaning ustida ham it qopadi: -

154. tuyaning ustida it qopadi: -

155. tuyog‘idan o‘t chaqnamoq: (ot, toyga nisbatan). Tez va yengil chopadigan; uchqur

156. tuyog‘ini shiqillatmoq: -

157. tuyoqni shiqillatmoq: -

158. uy ichi: Oila a’zolari

159. uy kuydi: -

160. uy titmoq: -

161. uy tutmoq: -

162. uya qo‘ymoq: -

163. uyi buzilishi: -

164. uyi kuydi: -

165. uying kuygur: -

166. uyini buzmoq: -

167. uyini kuydirmoq: -

168. uyni buzmoq: -

169. uyni kuydirmoq: -

170. uyqu bermaslik: Uxlashga qo‘ymaslik, uxlatmaslik

171. uyqu bosdi: -

172. uyqu elitmoq: ayn. uyqu olmoq

173. uyqu keldi: -

174. uyqu olmoq: Uyqu o‘z ta’siriga tortmoq

175. uyqu qochdi: -

176. uyqu tang qilmoq: -

177. uyquga ketmoq: -

178. uyquga tolmoq: -

179. uyquni qochirib yubormoq: -

180. uyquni urmoq: -

181. uyqusi keldi: -

182. uyqusi qochdi: -

183. uyqusini qochirib yubormoq: -

184. uy-uyiga taka to‘yiga: -

185. yarim uyqu: Chala uyqu, uyquli-uyqusiz holat

186. yotib uyqu kelmaslik: -

187. yotib uyqusi kelmaslik: -

188. yuragi kuymoq: 1. juda tashna bo‘lmoq 2. qattiq kuyinmoq.

189. yuragi uyushmoq: -

190. yurak kuymoq: -

191. yurak uyushmoq: -

192. yuzga qorakuya surkamoq: -

193. yuzga qorakuya surtmoq: -

194. yuziga qorakuya surkamoq: -

195. yuziga qorakuya surtmoq: -

1. Achinmoq – afsuslanmoq – kuyinmoq – o‘kinmoq
Ma’nosiga ko‘ra
(ifoda belgisining bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

2. Achinmoq – afsuslanmoq – kuyinmoq – o‘kinmoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda belgisining bo‘yoqdorligiga ko‘ra)

3. Badnom – uyatli – sharmanda – sharmsor
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining ortiqligiga ko‘ra)

4. Bo‘taloq – bo‘g‘ra – tuya
Ma’nosiga ko‘ra
(yoshining katta-kichikligiga ko‘ra)

5. Buyruq – amr – farmon
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgining keng va kuchli ifodalanishiga ko‘ra)

6. Hujra – kulba – uy – hovli – qasr – koshona – saroy
Ma’nosiga ko‘ra
(hashamlik belgisining ortishiga ko‘ra)

7. Jonlanish – rivojlanish – uyg‘onish
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(tushuncha belgisini keng ifodalashiga ko‘ra)

8. Kapa – chayla – kulba – hujra – xona – uy- hovli – qasr – saroy – koshona – kushk
Ma’nosiga ko‘ra
(hashamlik belgisining ortiq-kamligiga ko‘ra)

9. Katta – ulug‘ – buyuk – zo‘r – azim – ulkan
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli darajada ifodalashiga ko‘ra)

10. Notekis – baland – past – uydim-chuqur
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda bo‘yog‘ining kuchiga ko‘ra)

11. Qalin – quyuq – zich
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

12. Quyi – o‘rta – yuqori
Ma’nosiga ko‘ra
(baland-pastligiga ko‘ra)

13. Quyosh – oftob – kun
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(qo‘llanishining oz-ko‘pligiga ko‘ra)

14. Sezgir – ziyrak – tuyg‘un – hushyor – sergak – tiyrak
Bo‘yog‘iga ko‘ra
( belgini kuchli-kuchsiz ifodalashiga ko‘ra)

15. Sham – chiroq – elektr – toki – quyosh
Ma’nosiga ko‘ra
(yorug‘lik miqdorinng oz-ko‘pligiga ko‘ra)

16. Uyat – ayb – gunoh – jinoyat
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(ifoda belgisining bo‘yog‘iga ko‘ra)

17. Uyushgan – hamjihat – intifoq – totuv – inoq – ahil
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(belgini kuchli-kuchsiz ifodalash darajasiga ko‘ra)

18. Xushomadgo‘y – laganbardor – labbayguy – tilyog‘lama – yaltoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(salbiylik bo‘yog‘ining ortib borishiga ko‘ra)

19. Yaxshi ko‘rmoq – erkalamoq – suymoq
Bo‘yog‘iga ko‘ra
(bo‘yoqdorligining ortiq-kamligiga ko‘ra)

Milliy bo‘yoqdor so‘z: mavjud emas.