Ajratib yozish – 1995-yil 24-avgustda qabul qilingan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari”ning 57–65-paragraflarini o‘z ichiga oluvchi imlo qoidasi to‘plami.

Ajratib yozishquyidagi hollarda amalga oshadi: 1) qo‘shma fe’lning qismlari: sarf qil, ta’sir et, tamom bo‘l, sotib ol, olib kel, olib chiq, miq etma kabi; 2)ko‘makchi fe’l va to‘liqsiz fe’l mustaqil fe’ldan ajratib yoziladi: aytib ber, olib ko‘r, so‘rab qo‘y, ko‘ra qol, bera boshla, yiqila yozdi; ketgan edi, ketgan ekan, ketgan emish kabi. Lekin mustaqil fe’l bilan yordamchi fe’l orasida tovush o‘zgarishi bo‘lsa, bunday qism qo‘shib yoziladi: aytaver (ayta ber), boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar ekan) kabi. 3) ko‘makchi oldingi so‘zdan: shu bilan, soat sayin, borgan sari, bu qadar, kun bo‘yi kabi. Lekin bilan ko‘makchisining -la shakli, uchunko‘makchisining -chun shakli chiziqcha bilan yoziladi: sen-la, sen-chun kabi. 4) hamma, har, hech, bir, qay, u, bu, shu, o‘sha so‘zi o‘zidan keyingi yoki oldingi so‘zdan: hamma vaqt, har kim, hech qaysi, qay kuni, u yerda, shu yoqdan, o‘sha yoqqa kabi. Lekin birpas, biroz, birato‘la, birvarakayiga, birmuncha, buyon so‘zi qo‘shib yoziladi. Shuningdek, qay so‘zi yoq, yer so‘zi bilan ishlatilganda bir y tovushi tushsa, bu so‘z qo‘shib yoziladi: qayoqqa, qayerda kabi; 5) sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kamligini bildiradigan to‘q, jiqqa, tim, liq, lang, och kabi so‘z ajratib yoziladi: to‘q qizil, jiqqa ho‘l, tim qora, liq to‘la, lang ochiq, och sariq kabi; 6) murakkab son qismlari: o‘n bir, besh yuz, qirq ming olti yuz bir, bir ming yetti yuz sakson beshinchi kabi; 6) yildan yilga, tomdan tomga kabi birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jo‘nalish kelishigida bo‘lgan birikma ajratib yoziladi; 7) belgining ortiq darajasini bildiruvchi ko‘pdan ko‘p, tekindan tekin, yangidan yangi, ochiqdan ochiq, qizigandan qizidi kabilar; 8) izofali birikma ajratib yoziladi. Bunda izofa undosh bilan tugagan so‘zlarga i shaklida, unli bilan tugagan so‘zga yi shaklida qo‘shiladi: dardi bedavo, nuqtayi nazar, tarjimayi hol kabi. Lekin izofa yozilmaydigan so‘z, shuningdek, qismidan biri yoki har ikkisi o‘zbek tilida mustaqil ishlatilmaydigan so‘z qo‘shib yoziladi: gulbeor (guli beor), dardisarkabi.

Alisher Navoiy – butun turk dunyosi tomonidan “shamsul millat” (millat quyoshi) sifatida tan olingan buyuk mutafakkir shoir. U 1441- yil 9- fevralda Xurosonning poytaxti Hirot shahrida tug‘ildi. Alisher Navoiyni Nizomiddin Mir Alisher deb atashardi. “Nizomiddin” – din nizomi, “mir” esa – amir ma’nosini bildiradi. Navoiyning otasi G‘iyosiddin Muhammad (G‘iyosiddin Kichkina) temuriylarga yaqin amaldor, o‘z davrining obro‘li va ma’rifatli kishisi bo‘lgan. Onasi Kobul amirzodalaridan Shayx Abusaid Changning qizi bo‘lgan. Tog‘alari Mir Said Kobuliy yaxshi shoir, Muhammad Ali G‘aribiy shoir, sozanda va xattot edi. Alisher oilada uchinchi yoki to‘rtinchi farzand bo‘lib, Husayn Boyqaro bilan maktabda o‘qigan. U Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostonini fors tilida o‘qib ham yod olgan. 1447- yilda Shohruh Mirzo vafot etib Hirot notinch bo‘lib qoladi. Uning oilasi Iroqqa ko‘chib ketadi. Yo‘lda Taft shahrida Alisher tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Alisherlar xonadoni 1451- yilda Hirotga qaytadi. Ko‘p o‘tmay, taxtga Abulqosim Bobur Mirzo o‘tiradi. Alisherning otasi Mirzo Bobur xizmatiga kiradi. Sabzavor hokimi etib tayinlanadi.

1453- yilda G‘iyosiddin Muhammad vafot etdi. Alisher Abulqosim Bobur xizmatiga kirdi. U 7–8 yoshlaridan she’r yoza boshladi. U o‘zbekcha she’rlariga Navoiy, forscha she’rlariga Foniy deya taxallus qo‘yadi. Yoshlik chog‘ida o‘zbek va fors shoirlari nazmidan 50 ming bayt she’rni yod bilgan. Bolalik vaqtlaridayoq Amir Shoshiy, Lutfiy, Kamol Turbatiy, Said Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad, Darvesh Mansur kabilardan ta’lim oldi. 60- yilarda Samarqandda yashab, Fazlulloh Abullaysdan tahsil oldi.

1465–1466- yillarda muxlislari she’rlarini to‘plab “Devon” tuzdilar. Bu devon “Ilk devon” nomi bilan mashhur. 1487–1488- yillarda Astrobodda hokimlik qildi. 1472–1476- yillarda “Badoye ul-bidoya” (“Badiiylik ibtidosi”), 1476–1483- yillarda “Navodir un-nihoya” (“Tuganmas nodirliklar”) nomlari bilan ikki devon tuzdi.

1483–1485- yillarda turkiy tilda birinchi bo‘lib “Xamsa” yozdi.

Navoiy fanning bir necha sohasida qalam tebratdi. O‘tmish mavzusida “Tarixi muluki Ajam” (“Ajam podsholari tarixi”), “Tarixi anbiyo va hukamo” (“Payg‘ambarlar va donishmandlar tarixi), aruzga doir “Mezon ul-avzon” (“Vaznlar o‘lchovi”), tazkirachilikka oid “Majolis un-nafois” (“Nafis majlislar”), lug‘atshunoslikka oid “Sab’atu abhur” (“Yetti dengiz”), “Muhokamat ul-lug‘atayn” (“Ikki til muhokamasi”) asarlari shular jumlasidan. 1490- yilda “Xazoyin ul-maoniy” (“Ma’nolar xazinasi”) majmuasini tuzdi. Forscha she’rlarini yig‘ib “Devoni Foniy” ni tartib berdi.

Mashhur shayxlar haqida “Nasoyim ul-muhabbat” (“Muhabbat shabadalari”) asarini yozdi, “Lison ut-tayr” ni qog‘ozga tushurdi, “Munshaot” (“Xatlar”) ni to‘pladi. “Mahbub ul-qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”) maydonga keldi.

Alisher Navoiy 1501- yilning 3- yanvarida vafot etdi.

Bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakli – harakatning tasdiq yoki inkorini ko‘rsatuvchi fe’l shakli.

Fe’llar bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda qo‘llanadi: keldi – kelmadi. Bo‘lishli fe’l harakatning tasdig‘ini bildiradi, maxsus ko‘rsatkichga ega emas: o‘qidi, o‘qib, o‘qigan, o‘qish. Bo‘lishsiz fe’l harakatning inkorini bildiradi. -ma shakli bilan hosil qilinadi: o‘qimadi, o‘qimay, o‘qimasdan, o‘qimas, o‘qimaslik.

Uslubiy belgilari.Fe’llarning bo‘lishli yoki bo‘lishsiz ekanligi nutqda -ma shaklini qo‘llanish-qo‘llanmasligi bilan belgilanmaydi. Nutqda bo‘lishsizlik kuchsizlanishi yoki bo‘lishlilik yo‘qolishi mumkin. Mas., Eshitganini aytmay-qo‘ymaydi (bo‘lishli); Sizni ketkizarmidik (bo‘lishsiz); U sho‘rlik qanday kunlarni ko‘rmadi? (bo‘lishli); Olasaaan (bo‘lishsiz); Bolani kim sevmaydi? (bo‘lishli).

Bog‘lovchisiz qo‘shma gap – sodda gapning bog‘lovchi vositasiz, ohang yordamida birikishidan tuzilgan qo‘shma gap turi: Kech kirdi, tevarak-atrofga qorong‘ilik tusha boshladi. Bu qo‘shma gapdagi sodda gap o‘zaro faqat ohang yordamida bog‘lanadi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gapning quyidagi turi mavjud: 1) bog‘langan qo‘shma gapga sinonim bo‘lgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap: Tig‘ yarasi tuzaladi, til yarasi tuzalmaydi.Bunday gapni bog‘lovchi qo‘yib, bog‘lovchili gapga aylantirish mumkin:Tig‘ yarasi bitar, lekin til yarasi tuzalmaydi; 2) ergashgan qo‘shma gapga sinonim bo‘lgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap: Qor yog‘di – don yog‘di. Bunday gapni ergashgan qo‘shma gapga aylantirish mumkin: Qor yog‘di, go‘yoki don yog‘di (o‘xshatish); 3) bog‘langan qo‘shma gapga ham, ergash gapli qo‘shma gapga ham sinonim bo‘lmagan bog‘lovchisiz qo‘shma gap: Xushxabar olib keldim: garnizon yanchildi.Bunday gapnibog‘lovchi vosita yordamida boshqa tur ergash gapga aylantirib bo‘lmaydi.

Bog‘lovchisiz qo‘shma gapda tinish belgisi.Bog‘lovchisiz qo‘shma gapda ohang muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun tinish belgisining ahamiyati katta: 1) agar bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismi bir paytda yoki ketma-ket yuz bergan voqea-hodisani ifodalasa, vergul qo‘yiladi: Arava g‘ijirlab borar, aravakash esa xirgoyisini bir zum ham to‘xtatmas edi;2)  agar bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismi mazmunan bir-biridan ancha uzoq bo‘lsa, nuqtali vergul qo‘yiladi: Yomg‘ir chelakdan quyganday sharillab yog‘ardi; uning xayoli uzoq, yoshlik paytlarida kezmoqda; a) bog‘lovchisiz qo‘shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismning sababini bildirsa, izohlasa, to‘ldirsa, ular orasiga ikki nuqta qo‘yiladi: Gap shu: ertaga men bilan yo‘lga chiqasiz;b) agar bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismi o‘zaro zidlik yoki o‘xshashlik munosabatiga kirishgan bo‘lsa, tire qo‘yiladi: Qor yog‘di – don yog‘di. Yoshim yetmish ikkida – o‘zim yigitman.

Chiziqcha bilan yozish – 1995- yil 24- avgustda qabul qilingan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari”ning 51–56- paragraflarini o‘z ichiga oluvchi imlo qoidasi to‘plami.

Quyidagi holda so‘z yoki uning qismlari chiziqcha bilan yoziladi: 1.Juft so‘z va takror so‘z qismi: el-yurt, mehr-shafqat, qovun-tarvuz, omon-eson, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta-sekin, uch-to‘rt, o‘n-o‘n beshta (10-15ta), bilinar-bilinmas, bordi-keldi, kuydi-pishdi, don-dun, oz-moz, mayda-chuyda, aldab-suldab, o‘ylab-netib, so‘ramay-netmay, kiyim-kechak, adi-badi, ikir-chikir, duk-duk, taq-tuq, qop-qop, ming-ming (ming-minglab), bitta-bitta (bitta-bittalab), baland-baland, chopa-chopa, ishlay-ishlay, yaqin-yaqinlargacha, hamma-hammasi, uy-uyiga, ich-ichidan kabi.

1) juft so‘zdan qo‘shimcha yordamida yasalgan so‘z ham chiziqcha bilan yoziladi: baxt-saodatli, xayr-xo‘shlashmoq kabi;

2) juft so‘z qismi orasida -u (-yu) bog‘lovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha qo‘yiladi va juft so‘z qismlari ajratib yoziladi: do‘st-u dushman (do‘st-dushman), kecha-yu kunduz (kecha-kunduz) kabi;

3) yetakchi va ko‘makchi fe’l bir xil shaklda bo‘lsa, chiziqcha bilan yoziladi: yozdi-oldi, borasan-qo‘yasan, uxlabman-qolibman kabi.

2. Belgini kuchaytiruvchi qip-qizil, yam-yashil, dum-dumaloq, kuppa-kunduzi, to‘ppa-to‘g‘ri, bab-barobar kabi so‘z shakli chiziqcha bilan yoziladi (lekin oppoq so‘zi qo‘shib yoziladi).

3. So‘zning -ma, ba- yordamida birlashgan qismi chiziqcha bilan yoziladi: ko‘chama-ko‘cha, uyma-uy, rang-barang, dam-badam kabi. Lekin mustaqil ishlatilmaydigan qism qatnashsa, bunday so‘z qo‘shib yoziladi: ro‘baro‘, darbadar kabi.

4. Rus tilidan aynan yoki so‘zma-so‘z tarjima qilish yo‘li bilan olingan so‘z asliga muvofiq chiziqcha bilan yoziladi: unter-ofitser, kilovatt-soat kabi.

5. -chi, -a (-ya), -ku, -u (-yu), -da, -e, -ey (-ey) yuklamasi chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi, boraylik-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya, keldi-ku, kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-da, qo‘y-e, yashang-e, o‘g‘lim-ey, keldi-ey kabi. Ammo -mi, -oq (-yoq), -ov (-yov), -gina (-kina, -qina) yuklamasi o‘zidan oldin kelgan so‘zga qo‘shib yoziladi: keliboq, o‘ziyoq, ko‘rganov, ko‘rdiyov, mengina, qo‘shiqqina kabi.

6. Tartib son arab raqami bilan yozilsa, -nchi qo‘shimchasi o‘rniga chiziqcha (-) qo‘yiladi: 7- sinf, 5-„A» sinfi, 3-, 7-, 8- sinf o‘quvchilari, 60- yillar, 1991- yilning 1- sentabri kabi. Tartib sonni ko‘rsatuvchi rim raqamidan keyin chiziqcha yozilmaydi: XX asr, X sinf kabi.

Narsa va hodisalarni o‘z nomi bilan emas, balki boshqa bir qo‘polroq so‘z yoki so‘z birikmasi, ibora bilan atash hollari uchraydi. Masalan, insonga nisbatan ishlatiladigan o‘lmoq so‘zi o‘rnida joyi jahannamdan bo‘ldi, asfalosofilinga ravona bo‘ldi iboralari, homilador so‘zi o‘rnida bo‘goz so‘zlarini ishlatish hollari ham uchrab turadi. So‘z yoki so‘z birikmasi, ibora bunday qo‘pol ma’noda qo‘llanganda disfemizm deyiladi.

Disfemizm grekcha disfemismo so‘zidan olingan bo‘lib, “qo‘pol ifoda” degan ma’noni bildiradi va evfemizmga zid turadi (“Evfemizm” maqolasiga qarang). Disfemizmlar so‘zlashuvda madaniy saviyasi past kishilar nutqida uchraydi. Badiiy asarlarda, odatda, salbiy fe’l-atvorli kishilar nutqida ko‘zga tashlanadi.     

Fonetik o‘zgarish – nutqda qulaylik, tejam uchun tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida yoki tutgan o‘rniga ko‘ra tushib qolishi, orttirilishi, almashishi, moslashishi kabi o‘zgarish hodisasi.

Nutq jarayonida tovushni ketmaket keltirish yo‘li bilan turli ma’noli birlik hosil qilamiz. Mas., tosh, bosh, qol. So‘z tarkibidagi tovush alohidaalohida emas, balki uzluksiz talaffuz qilinadi. So‘z uzluksiz talaffuz qilinganda, uning tarkibidagi bir tovush hali to‘liq talaffuz qilinmay turib, nutq a’zosi ikkinchisiga tayyorlanib turadi. Natijada tovush zanjiri vujudga keladi. Talaffuz qulayligiga intilish tufayli nutq jarayonida tovush zanjirida turli fonetik o‘zgarish ro‘y beradi. Mas., tog‘ asosiga ga qo‘shimchasini qo‘shsak, asos oxiridagi chuqur til orqa g‘ dan so‘ng til orqa g undoshi kelib, chuqur til orqa tovushidan til orqa tovushiga birdaniga o‘tish qiyinlashadi. Talaffuz noqulayligi vujudga keladi. Ana shu noqulaylikni bartaraf qilish uchun ikkinchi tovush ham chuqur til orqaga aylantiriladi va har ikkisi ham jarangsizlashadi: tog‘ + ga – toqqa, bog‘ + ga – boqqa kabi.

Fonetik o‘zgarishunliga ham, undoshga ham taalluqli.

1. Unlining nutq jarayonida o‘zgarishi singarmonizm deyiladi. Singarmonizm unlining moslashishi, uyg‘unligi demakdir. U faqat turkiy tillarga xos.

Singarmonizmning ikki asosiy ko‘rinishi farqlanadi: a) til garmoniyasi; b) lab garmoniyasi.

Til garmoniyasida unli tovush yumshoqlik yoki qattiqlik, til oldilik yoki til orqalik jihatdan bir-biriga moslashadi. Singarmonizmning til garmoniyasi qonuniyatiga ko‘ra, so‘zning boshida til oldi unlisi kelsa, so‘z o‘rtasi va oxirida ham shunday unli keladi. Boshqacha aytganda, so‘zning boshida undoshning hosil bo‘lish (artikulyatsion) o‘rniga bog‘liq ravishda unli tovushda yuz bergan o‘zgarish so‘zning keyingi bo‘g‘inidagi unlida ham yuz beradi. Bu hol so‘zning talaffuzida qulaylikka olib keladi. Mas., qalam so‘zidagi q undoshi chuqur til orqa undoshi bo‘lganligi bois, birinchi bo‘g‘indagi a unlisi ham til orqalik xususiyatiga ega bo‘ladi. Buning natijasida esa keyingi bo‘g‘indagi a tovushi ham til orqa unlisi sifatida namoyon bo‘ladi. Demak, birinchi a unlisi q undoshiga, keyingi bo‘g‘indagi a esa oldingi bo‘g‘indagi a unlisiga moslashadi.

Lab garmoniyasida unlining moslashishi ikki tomonlama bo‘ladi. Bunda unli ham tiloldi-tilorqalik jihatidan, ham lablanganlik-lablanmaganlik jihatidan boshqa unliga va undoshga moslashadi. Bunga ko‘ra, so‘z boshidagi unli lablangan til oldi unlisi bo‘lsa, so‘z oxirida ham lablangan til oldi unlisi keladi. So‘z boshidagi unli lablangan til orqa unlisi bo‘lsa, so‘z oxiridagi unli ham lablangan til orqa unlisi bo‘ladi. Mas., boshqird, sog‘in, bo‘g‘in so‘zidagi kabi.

Tovush o‘zgarishi turi. Fonetik qonuniyat asosida yuz beradigan o‘zgarish turini sanaymiz.

Tovush moslashishi (assimilatsiya). Assimilatsiya – lotincha assimilare –o‘xshatib olish demak. Tovush moslashishi to‘liq va to‘liqsiz bo‘lishi mumkin. Tovush moslashishi to‘liq (yoz + sin = yossin) yoki qisman (yoq + sa = yoxsa, tanbur – tambur) moslashish bo‘ladi.

Moslashish hodisasi ikki xil:

a) progressiv moslashishda oldingi tovush keyingi tovushni o‘xshatib oladi. Masalan: otdan – ottan, ishdan – ishtan, soldat – sollat va boshqalar.

b) regressiv moslashishda keyingi tovush oldingi tovushni o‘xshatib oladi: shanba – shamba, ichsa – issa, oqshom – oxshom, tuzsiz – tussiz kabi.

Tovush noo‘xshashligi (dissimilatsiya). Dissimilatsiya lotincha dissimlate – noo‘xshashlik degani, bu fonetik hodisada tovushning ta’siri natijasida noo‘xshash tovush talaffuz qilinadi. Tovush noo‘xshashligi hodisasi ham ikki xil bo‘ladi:

a) progressiv noo‘xshashlikda oldingi tovush ta’sirida keyingi tovush paydo bo‘lish o‘rni va usulini o‘zgartiradi va tovushning sifatida o‘zgarish – noo‘xshashlik yuzaga keladi. Masalan: zarur – zaril, zarar – zalal, birorta – bironta, madad – madat, kabob – kabop, rubob – rubop kabi.

b) regressiv noo‘xshashlikda keyingi tovushning ta’siri bilan oldingi tovushda o‘zgarish ro‘y beradi. Masalan: po‘chta – po‘shta, maqtanchoq – maxtanchoq, uchta – ushta kabi.

Ba’zi so‘zda har ikki hodisa (tovush moslashishi va tovush noo‘xshashligi) ham uchraydi. Masalan: uchdi – uchti – ushti, ichdi - ichti – ishti kabi.

Metateza. Og‘zaki nutqda ba’zan yonma-yon kelgan undosh tovushning o‘rni almashishi mumkin. Nutqdagi bunday jarayon metateza deyiladi: r – y: daryo – dayro: m – g‘: yomg‘ir – yog‘mir, b – r: tebratmoq – terbatmoq: m – l: yamlamoq – yalmamoq: h – v: ahvol – avhol: p – r: tuproq – turpoq, r – g: o‘rganmoq – o‘granmoq: g‘ – r: to‘g‘ramoq – to‘rg‘amoq, n – m: aylanmoq – aynalmoqva boshqa.

So‘z o‘zagida yoki unga biror qo‘shimcha qo‘shilganda, o‘zakdagi a unlisi o ga yoki i unlisi u ga almashadi va shunday yoziladi: ong – angla, son – sana, ot – ata, yosh – yasha; sayla – saylov, to‘pla – to‘plov; tara – taroq, so‘ra – so‘roq, chanqa –chanqoq; o‘qi – o‘quv, to‘qi – to‘quv kabi.

Ayrim so‘zga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda so‘z o‘zagidagi k va qtovushi g va g‘ ga almashadi va shunday yoziladi: bilak – bilagi, tilak – tilagi, buloq – bulog‘i, tirnoq – tirnog‘i kabi.

Ammo ayrim so‘zda bunday tovush o‘zgarishi bo‘lmasligi mumkin: nok – noki, doq – doqi, oq – oqi, zavq – zavqi kabi.

Ba’zi so‘zda yonmayon kelgan tovush o‘rni almashadi. Masalan: sayram – saryam, daryo – dayro, tuproq – turpoq, to‘g‘ramoq – to‘rg‘amoq kabi.

Yomg‘ir so‘zi yog‘mur tarzida aytilsa ham yomg‘ir yoziladi (bu so‘z aslida yag‘mur shaklida bo‘lgan).

Proteza. So‘z boshida bitta unlining orttirilishi proteza hodisasi sanaladi. Odatda, aksariyat sonor r tovushidan oldin o‘, u unlisi orttiriladi: ro‘mol – o‘ramol, ro‘za – o‘raza, rayhon – o‘rahon, rozi – o‘rozi, rais – o‘rais, rang – o‘rang, ro‘zg‘or – o‘razg‘or, rustam – urustamkabi.

Ayrim holatda so‘z boshida sirg‘aluvchi va portlovchi ikki undosh qator kelganda i unlisi orttirilishi mumkin: shkaf – ishkaf, spravka – ispravka, stol – istol,stul – istul, shtraf – ishtaraf, stansiya – istansa.

Epenteza. So‘z boshida, o‘rtasida va oxirida ikki undosh qator kelganda, ular orasida i, ba’zan u va a unlisi orttiriladi: fikr – fikir, hukm – hukum, doklad – dakalad, klass – kilass.

Epiteza. So‘z oxirida bir o‘rinda kelgan ikki undoshdan so‘ng atovushining qo‘shilish hodisasidir: disk – diska, bank – banka, tank – tanka, kiosk – kioska, otpusk – otpuska kabi.

Tovush orttirish o‘zbek tilining o‘ziga xos talaffuz qoidasi asosida ro‘y beradi. O‘zbek tilida ikki undosh qator talaffuz qilinmaydi yoki ma’lum tovush (h, r) bilan so‘z boshlanmaydi.

So‘z boshida: stakan – istakan, spirt – ispirt, shkaf – ishkaf, rus – o‘ris, ro‘mol – o‘ro‘mal, ro‘za – o‘ro‘za, igna – yigna yoki yiyna kabi.

So‘z o‘rtasida: aql – aqil, fikr – fikir, ilm – ilim, shifr – shipir, hukm – hukum, doir – doyir, doim – doyim, foiz – foyiz, teatr – teyatr kabi.

So‘z oxirida: bank – banka, tank – tanka kabi.

Shuningdek, ba’zi olmoshga qo‘shimcha qo‘shilishi natijasida tovush orttirilishi ro‘y beradi: shu + ga – shunga, bu + da – bunda, u + dan – undan kabi.

Prokopa. Bunda so‘z boshida ba’zan unli yokiundosh tovush tushib qoladi: yiroq –iroq, yigna – igna,yig‘ach – ag‘ach, yirik – irik, yuz – uz.

O‘zak va qo‘shimcha qo‘shilishi bilan ayrim tovush so‘z boshi, o‘rtasi va oxirida tushib qoladi. So‘z boshida odatda qisqa talaffuz qilinuvchi y yoki h tovushi tushadi: yiring – iring, yiroq – iroq, yog‘och – og‘och kabi.

So‘z o‘rtasida odatda qo‘shimcha qo‘shilganda, o‘zakdagi ayrim tovush tushib qoladi: og‘iz – og‘zi, burun – burni, ikki – ikkov kabi.

Qisqa (i) tovushi so‘z o‘zagida ham tushadi yoki juda qisqa aytiladi: pishiq – pshiq, kishi – kshi, bilan – blan kabi.

So‘z oxirida odatda qator kelgan undoshning so‘nggisi (t, d kabi) talaffuzda tushib qoladi: Samarqand – Samarqan, sust – sus, do‘st – do‘s, pisand – pisan, post – pos, xursand – xursan kabi.

O‘zbek tilida arab tiliga xos ayrim so‘zda ayn (’) (kirill alifbosida ayirish va lotin alifbosida tutuq belgisi) so‘z o‘rtasi va oxirida tushib qoladi, so‘z boshida cho‘ziq tarzda talaffuz qilinadi: ma’lum – malum, ma’mur – mamur, ta’lim – talim, ’ayb – ayb, ’ilm – ilm kabi.

Sinkopa hodisasiga binoan so‘z o‘rtasidagi va oxiridagi keng unli tor unli kabi talaffuz qilinadi va ayrim holatda tushib qoladi: valochka – valichka, traktor – traktir, avtor – avtir, direktor – direktir, generator – generatir kabi.

Apakopa – so‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi hodisasi: do‘st – do‘s, xursand – xursan, gazeta – gazit, smena – smenva hokazo.

Sinerezis hodisasiga ko‘ra so‘z o‘rtasida bir joyda kelgan ikki unlining biri kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi. Ikkinchi unli tovush esa cho‘ziq talaffuz etiladi: maorif – mo:rif, saodat – so:dat, qiroat – qiro:t, jamoat – jamo:t.Bu hodisa asl o‘zbekcha so‘zga xos emas.

Reduksiya – so‘zning birinchi bo‘g‘inida biror unlining, odatda, tor unlining kuchsiz talaffuz qilinishi. Mas., bir, bil, til so‘zlari bir bo‘g‘inli bo‘lganligi va urg‘u shu so‘zdagi i unlisiga tushganligi tufayli u me’yordagidek talaffuz qilinadi va eshitiladi. Lekin shu so‘zning oxiriga ikkinchi bir bo‘g‘in qo‘shilishi bilan, urg‘u ham ikkinchi bo‘g‘inga ko‘chadi. Natijada birinchi bo‘g‘inidagi i unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi: bilak, tilak, biroq. Birinchi bo‘g‘indagi urg‘uning ana shunday kuchsizlanib talaffuz qilinishi reduksiya hodisasiga misol bo‘ladi (reduksiyaso‘zining lug‘aviy ma’nosi «kuchsizlanish», «orqaga qaytish», «pastga tushish» demakdir). Reduksiyaga quyidagi so‘zning birinchi bo‘g‘inida kelgan i ning kuchsizlanib talaffuz qilinishi ham misol bo‘la oladi: pishiq, shira, pishak, qiliq, ichak kabi. Reduksiyaning ikkinchi bo‘g‘inda kelishi ham uchrab turadi. Bu hodisa so‘zga uchinchi bo‘g‘in qo‘shilganda sodir bo‘ladi – ikkinchi bo‘g‘indagi unli tamoman kuchsizlanib, tushib qoladi. Mas., burun – burni, bo‘yin – bo‘yni, egin – egni, keyin – keyni singari.

Eliziya – unli bilan tugovchi va boshlanuvchi ikki so‘zning qo‘shilishi natijasida unlidan birining tushib qolish hodisasi. Bunda bir necha holat kuzatiladi; a) birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza oladi – yozoladi, bora oladi – boroladi, qora ot – qorot: b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan – borarkan, borar emish – borarmish, yozgan ekan – yozgankankabi; d) Abdusalom so‘zining Absalom, Abdujabborso‘ziningAbjabbor, olib kelso‘ziningopke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning tushib qolishi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan shakli hisoblanadi. Eliziyaning murakkablashishi natijasida so‘zning qisqargan shakli hosil bo‘ladi.

Tovush o‘zgarishi tasnifi. Aytilganlar asosida tovush o‘zgarishini uch xil tasniflash mumkin:

1. So‘zning qaysi qismida ro‘y berishiga ko‘ra:

a) o‘zakda yuz bergan tovush o‘zgarishi:hukm – hukum, stakan – istakan, og‘iz –og‘zi;

b) qo‘shimchada yuz bergan tovush o‘zgarishi:uchdi – uchti, birorta – bironta, itdan – ittan;

d) ham o‘zak, ham qo‘shimchada yuz bergan tovush o‘zgarishi: bog‘ga – boqqa, uchdan – ushtan.

2. Yozuvda aks etishiga ko‘ra:

a) yozuvda aks etadigan tovush o‘zgarishi:shuga – shunga, birorta – bironta, og‘iz – og‘zi;

b) yozuvda aks etmaydigan tovush o‘zgarishi:hukm – hukum, stakan – istakan, bog‘ga – boqqa, uchdan – ushtan;

3. Tovush o‘zgarishining tabiatiga ko‘ra:

a)tovush tushishi: menning – mening, muallim – malim,og‘iz – og‘zi;

b) tovush orttirilishi:hukm – hukum, stakan – istakan;

d) tovush almashishi: tanbur – tambur, bog‘ga – boqqa, uchdan – ushtan.

Son boshqa so‘zdan farqli ravishda maxsus hisob so‘zi bilan qo‘llanadi. Hisob so‘zi manbalarda sanoq so‘z, numerativ degan atama bilan ham yuritiladi. Hisob so‘zi asli ot turkumiga mansub, miqdorni emas, sanalayotgan narsaning qaysi guruhga mansub ekanligini bildiradi: hovuch, dona, nusxa, bog‘, siqim. Gapda son hisob so‘zi bilan bitta gap bo‘lagi bo‘lib keladi.

Hisob  so‘zining qo‘llanish davriga ko‘ra turi:

1)  eskirgan hisob so‘zi: gaz (bir gaz chit), jon, vaqt (besh vaqt namoz), mahal (uch mahal ovqat), paysa, pud (o‘n pud bug‘doy), sarjin, so‘lkavoy, tanob, tosh (to‘rt tosh yo‘l), enlik (ikki enlik xat), yumaloq (uch yumaloq choy), qadoq;

2)  zamonaviy hisob so‘zi: gradus, kilovattsoat, kubometr, metr (santimetr, millimetr), mehnat kuni, minut, par, sotix, sentner;

3)  yangi hisob so‘zi: bayt, megabayt, gegabayt, dyum.

Hisob  so‘zining qanday hisoblashiga ko‘ra turi:

1)  yakkalab hisoblash uchun: bosh, dona, nafar, nusxa, tup;

2)  juftlab hisoblash uchun: juft, par(a);

3)  to‘dalab hisoblash uchun: bog‘/bog‘lam, gala, guruh, dasta, to‘da, to‘p, shoda, quchoq, hovuch;

4)  bo‘laklab hisoblash uchun: burda, varaq (bet, sahifa), luqma, og‘iz (bir og‘iz gap), parcha, poy, siqim, tilim (karch), tomchi (qatra), to‘g‘ram, chaqmoq, chimdim, shingil, qultum;

Hisob so‘zining nimani hisoblashiga ko‘ra turi:

1)  og‘irlik: gramm, kilogramm, litr, pud, tonna, sentner, misqol, qadoq, botmon (aniq o‘lchovni bildiradi); kosa, piyola, choynak, qop (xalta), qoshiq, quti (taxminiy o‘lchovni bildiradi);

2)  uzunlik: qadam, qarich, quloch;

3)  yosh: yashar, yoshdagi, yoshli;

4)  vaqt: asr, yil, kun, kechakunduz, oy, hafta, daqiqa, soat, soniya;

5)  qiymat: so‘m, tiyin, miri, paqir, dinor, yevro, dollar;

6)  ishharakat: marta/martaba/marotaba, karra, qatla, sidra (bular tartib son bilan ham qo‘llanadi: bir marta – birinchi marta kabi).

Ishoqxon Ibrat – ma’rifatparvar shoir, atoqli tilshunos, o‘zbek tili grafikasi, leksikografiyasi tadqiqida munosib hissa qo‘shgan yetuk olim. 1862- yili Toshkentda tavallud topgan.O‘zbek xalqining sharq va g‘arb tillarini o‘rganishini osonlashtirish yo‘lida tinmay izlanishlar olib bordi. Arab, fors, hind, turk, o‘zbek, rus tillaridagi so‘zlarni o‘z ichiga olgan olti tilli «Lug‘ati sitta al-sina» (1901) lug‘atini yaratib, ko‘p tilli lug‘atlar tuzishda ilk qadamni qo‘yib berdi. Lug‘at mingdan ortiq so‘zni o‘z ichiga olgan, unda o‘zbekcha so‘zlarning qarshisida arab, rus, fors, turk va hindcha tarjimasi berilgan.

Ishoqxon Ibrat tilshunoslikning murakkab sohasidan biri – yozuv tarixi bilan shug‘ullandi. Uning piktografik yozuvdan to shu kungacha ishlatilgan yozuvlar tarixiga bag‘ishlangan «Jome’-ul xutut» (Yozuvlar majmuasi) asari o‘zbek grafikasining muhim yutug‘i. Ushbu asarda muallif nafaqat o‘zbek yozuvi, balki eramizdan 2000 yil ilgari finikiya xalqlari tomonidan vujudga keltirilgan yozuv yodgorliklari, Kipr orolidan topilgan yozuv qoldiqlari, yahudiy, arab, suriya yozuvlari haqida ham qimmatli ma’lumotlar keltiradi.

  1932- yilda vafot etgan.

      Ismlarning munosabat shakllari – ism asoslariga qo‘shilib, ularni boshqa so‘zlar bilan aloqa-munosabatga kiritish va gap bo‘laklarini shakllantirish uchun xizmat qiladigan shakllar. Unga quyidagilar kiritiladi: 1) egalik shakllari; 2) kelishik shakllari; 3) ismlarni kesimga xoslovchi shakllar.

Egalik shakllari ismlarga qo‘shilib, asos qismda ifodalangan narsa, belgi, xususiyat, harakat-holatlarni uch shaxsdan biriga qarashliligini bildiradi: -(i)m, -(i)ng, -(s)i; -(i)miz, -(i)ngiz, -(lar)i.

Kelishik shakllari ismlarni boshqa so‘zlarga tobelantirib bog‘laydi va doimo tobe so‘z tarkibida bo‘ladi: -ning, -ni, -ga(-ka, -qa), -da, -dan.

Kesim ega bilan shaxs va sonda mos bo‘ladi. Kesim ot kesim bo‘lganda uni egaga xoslovchi, ega bilan munosabatini ko‘rsatuvchi shakllarga ismlarni kesimga xoslovchi shakllari deyiladi. Bu shakllarga quyidagilar kiritiladi:

1)    -man, -san, -miz, -siz shaxs-son shakllari – Men shoirman. Sen chiroylisan. Biz to‘rttamiz. Siz endi talabasiz;

2)    -dir kesimlik shakli – Yer xazinadir;

3)    bo‘lmoq, sanalmoq, hisoblanmoq bog‘lamalari – Mehnatning noni shirin bo‘ladi;

4)    edi, ekan, emish, emas to‘liqsiz fe’llari – U shoir edi. Men undan ancha kichik edim. Ular to‘rtta ekan. Bu yaxshi emas.

5)    kerak, zarur, shart, lozim, darkor, mumkin nisbiy so‘zlari – U buni unutmasligi kerak. Berilgan topshiriqni vaqtida bajarish kerak.

Ispan til Hind-Yevropa tillari oilasining roman tillari guruhiga mansub. Ispan tilida 320 milliondan ortiq kishi so‘zlashadi (1990- yilgi ma’lumot). Ispaniya va Lotin Amerikasidagi 19 mamlakatning rasmiy tili. Shuningdek, Peruda kechua, Boliviyada kechua va aymara, Puerto-Rikoda ingliz tili bilan birga qo‘llanadi. Filippin va va AQSHning janubi-g‘arbida ham tarqalgan. Jonli lotin tili asosida shakllangan, ko‘p dialektli, lug‘ati tarkibida arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar anchagina. Ispan adabiy tiliga kastil dialekti asos qilib olingan. Shuning uchun bu til XV asrgacha “kastil tili” deb ham atalgan. Ispan tiliga oid dastlabgi yozuv namunalari X–XI asrga oid rasmiy hujjatlarda uchraydi. Ispan tilitovush qurilishi uchun 5 unli, diftong va triftonglar xos. Urg‘uning o‘rni qat’iy emas. Ot va sifat turlanmaydi, jins va son kategoriyalari, artiklning 3 turi (aniq, noaniq va nol) mavjud. Faqat kishilik olmoshlari turlanadi. Gapda so‘zlar tartibi nisbatan erkin. Yozuvi lotin alifbosi asosida. Ispan tili– BMTning olti rasmiy va ish yuritish tilidan biri.

Kelishik shakli – nutqda ismlarnio‘zidan keyingi so‘zga tobelovchi vosita. Bu vositalar ismni keyingi so‘zga tobelantirish bilan birga uning gapdagi vazifasini ham belgilab beradi. Bunday shakllar tizimi – kelishik kategoriyasi. Kelishik, aytilganidek, ergash so‘z vazifasidagi ismni bosh so‘z vazifasidagi ism yoki fe’l bilan bog‘laydi. Shu sababli kelishik ismlarning munosabat (aloqa-munosabat, sintaktik) shakllariga kiritiladi. O‘zbek tilida kelishikning oltita shakli ajratiladi.

Bosh kelishik. Maxsus shakli yo‘q. Bosh kelishikdagi ism gapda quyidagi vazifada keladi: 1) ega: Yomg‘ir yog‘moqda; 2) izohlovchianiqlovchi: Doktor Aybolit –bolalarning sevimli qahramoni; 4)sifatlovchianiqlovchi: Taxta ko‘prik sinovdan yaxshi o‘tmadi; 5) undalma: Bolalar, darsga!; 6) ravish holi: Oy borib, omon qayt.

Qaratqich kelishigi. Maxsus shakli ning. Tarixiy varianti -im: O‘zbekiston – vatanim manim (A.Orip.). Tovush tushishiga uchragan varianti -ing: mening, sening. Qisqargan shakli -n: ko‘zin oqu qorasi, yer kurrasin boshin tang‘idik. O‘g‘uz lahjasidagi varianti -ing: Intizorman yoriming diydoriga.

Gapda qaratqich kelishigi shaklidagi so‘z qaratqich-aniqlovchi vazifasida keladi: Dunyoning tashvishlari ko‘p.

Ism bilan ismning aloqasini ko‘rsatadi: maktabning hovlisi, Qarshining havosi.

Tushum kelishigi.Maxsus shakli ni. Tovush tushishiga uchragan varianti -i: meni, seni. Qisqargan shakli -n: Tog‘ lolasin zavq bilan terdim… Olmazorlar gulin to‘kadi, meva bog‘lab shoxin bukadi (H.Olim.).

Tushum kelishigidagi ism gapda vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida keladi: Dunyoni qizg‘anma mendan, azizim (A.Orip.).

Ism bilan fe’lning aloqasini ko‘rsatadi: choyni ichmoq, maktabni tugatmoq.

Jo‘nalish kelishigi. Maxsus shakli ga. Tovush o‘zgarishiga uchragan varianti -ka/-qa. (k undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda -ka, q undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda -qa shaklida aytiladi va shunday yoziladi: eshikka, buyruqqa. Boshqa barcha holda, qanday aytilishidan qat’i nazar, -ga tarzida yoziladi: bog‘ga, cho‘g‘ga, pedagogga, bargga. O‘g‘uz lahjasidagi varianti -a: Do‘stlar, sog‘inganimni gul yuzli yora ayting. Do‘stlar, men bir guli ra’noya oshiq o‘lmisham. Bolama o‘xshaydi ovozing sening.g‘a qo‘shimchasi eskirgan va shevadagina saqlangan. na faqat o‘g‘uz lahjasiga xos: Go‘zal yorim Shohsanamning to‘yina Borsam, o‘ldirarlar, bormasam, o‘lam.

Gapda jo‘nalish kelishigi shaklidagi ism quyidagi vazifalarda keladi: 1) vositali to‘ldiruvchi: Balki senga ayon, balki noayon, Bir hayot hadisin aylayin bayon; 2) o‘rin holi: Kitobga ketyapman. 3) Payt holi: Bu kiyimlarni qishga asrab qo‘ying. 4) Sabab holi: Bilmaganiga uyaldi. 5) Maqsad holi: O‘qishga kelganmiz. 6) Kesim: Bu kitob senga (dir, edi, ekan, emish).

Ismning fe’l, ba’zan ism bilan aloqasini ko‘rsatadi: maktabga ketmoq, menga katta, o‘zingga qiyin.

O‘rinpayt kelishigi. Maxsus shakli da. Gapda o‘rin-payt kelishigi shaklidagi ism quyidagi vazifada keladi: 1) Vositali to‘ldiruvchi: Unda nima ishing bor? 2) O‘rin holi: Zo‘r karvon yo‘lida yetim bo‘tadek, Intizor ko‘zlarda halqa-halqa yosh; Kitobda tug‘ilganman; 3) payt holi: 1- avgustda uchrashamiz; 4) sabab holi: Suyaklari mehnatda qotgan; 5) ravish holi: Sukutda kutdi; 6) kesim: Hamma ayb o‘zimda (dir, edi, ekan, emish). Kuch – adolatda.

Ismning asosan fe’l bilan aloqasini ko‘rsatadi: maktabda o‘qimoq, yozda uchrashmoq.

Chiqish kelishigi. Maxsus shakli dan. Tarixiy shakli -din: Jondin seni ko‘p sevarman, ey umri aziz… (Nav.).

Gapda chiqish kelishigi shaklidagi ism quyidagi vazifalarda keladi: 1) vositali to‘ldiruvchi: Otalar boladan ranjisa biroq… (A.Orip.) Paxtadan ko‘plab sanoat mahsulotlari olinadi; 2) o‘rin holi: Xorazmdan qaytib keldik; 3) payt holi: O‘qishni 1-sentyabrdan boshlaymiz; 4) sabab holi: Bilmaganidan uyaldi. Xursandlikdan shoshib qoldi chol; 5) ravish holi: Yurakdan tabrikladi; 6) kesim: Umidimiz sizdan; 7) ega: Rastada har xil ko‘katlardan bor edi (bosh kelishik bilan ma’nodosh bo‘ladi); 8) vositasiz to‘ldiruvchi: Nondan oling (tushum kelishigi bilan ma’nodosh bo‘ladi).

Ismning fe’l, ba’zan ism bilan aloqasini ko‘rsatadi: maktabdan qaytmoq, mendan so‘ramoq, olmadan shirin.

Kelishikning belgisiz ishlatilishi. Kelishik shakllaridan to‘rttasi belgisiz ishlatilishi mumkin: 1) qaratqich: Maktab (ning) stadioni kengaytirildi; 2) tushum: Bunda bulbul kitob (ni) o‘qiydi; 3) jo‘nalish: Ertaga litsey (ga) borasanmi? 4) o‘rin-payt: yer haydasang, kuz (da) hayda.

Kelishik ma’nodoshligi.Kelishiklarda ma’nodoshlik kelishiklararo, kelishik va ko‘makchi orasida kuzatiladi.

Kelishiklararo ma’nodoshlik:

1)  ning bilan dan: mehmonning biri – mehmondan biri, do‘stimning ba’zisi – do‘stimdan ba’zisi. Qaratqichvatushumsinonim bo‘lolmaydi: Ukamning daftari birikmasini ukamni daftari tarzida qo‘llash noto‘g‘ri.

2) ni bilan ga, dan, da: gapingizni tushunmadim –gapingizga tushunmadim; nonni oling –nondan oling; shaharni kezmoq –shaharda kezmoq;

3) ga bilan dan, da. ni: kelganiga xursand – kelganidan xursand; vokzalga tushaman –vokzalda tushaman – vokzaldan tushaman; gapingizga tushunmadim – gapingizni tushunmadim;

4) da bilan ga, dan, ni: vokzalda tushaman – vokzalga tushaman – vokzaldan tushaman; bog‘ni aylanmoq – bog‘da aylanmoq;

5) dan bilan -ning, -ni, -ga, -da: topishmoqning biri – topishmoqdan biri; taassurotdan so‘zlab bermoq – taassurotni so‘zlab bermoq; bekatdan tushmoq – bekatga/da tushmoq.

Kelishik va qo‘makchi ma’nodoshligi:

1) ning bilan qarashli va tegishli: maktabning stadioni –maktabga qarashli stadion; sizning xonangiz tayyor –sizga tegishli xona tayyor;

2) ni bilan haqida, to‘g‘risida, xususida: o‘qigan romanini so‘zlab bermoq—o‘qigan romani haqida so‘zlab bermoq;

3) ga bilan uchun, sababli, tufayli, vajdan, tomon, qarab: senga oldim – sen uchun oldim; shunga xafa bo‘ldi –shu sababli (tufayli) xafa bo‘ldi –shu vajdan xafa bo‘ldi;

4) da bilan bilan, orqali, yoqalab (bo‘ylab): qalamda yozmoq –qalam bilan yozmoq, telefonda gaplashmoq –telefon orqali gaplashmoq; sohilda yugurmoq – sohil bo‘ylab/yoqalab yugurmoq;

5) dan va bilan, orqali, haqida: shu yo‘ldan boriladi –shu yo‘l orqali boriladi –shu yo‘l bilan boriladi; bolaligidan so‘zladi –bolaligi haqida so‘zladi.

Uslubiy belgilari. Kelishik shaklining noto‘g‘ri qo‘llanishi uslubiy g‘alizlikni keltirib chiqaradi: Bu Salimnigina emas, mening ham kamchiligim. Bu gapda tushum kelishigi shakli noto‘g‘ri qo‘llangan. Yoki o‘rin-payt kelishigi shakli o‘rnida jo‘nalish kelishigi shaklini ishlatish ham uslubiy xato: Qarshida o‘qiyman – Qarshiga o‘qiyman kabi.

Tushum va qaratqich kelishigidan boshqa barcha kelishik shaklidagi ismlar kesim vazifasida kela oladi.

Qaratqich, tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt kelishiklari belgisiz ishlatiladi.

Qaratqich, tushum, jo‘nalish kelishiklari qisqargan shaklda ishlatiladi.

Chiqish, jo‘nalish, o‘rin-payt kelishiklar ravish, modal so‘zlar tarkibida yaxlitlanib qoladi: birga, tezda, chindan, to‘satdan, birdaniga, yoppasiga, kunda; haqiqatdan, birinchidan.

Otlar, ya’ni narsa hajm jihatidan katta yoki kichik bo‘lishi mumkin: kitob-kitobcha. Hajman kichik predmetni bildiruvchi shaklga kichraytirish shakli deyiladi. U quyidagi: 1) cha: hovuzcha, uycha, kapalakcha. -cha shakli ba’zan kinoya, kamsitish kabi ko‘chma ma’nolarni ham bildiradi: tilchangiz chiqib qoptimi? Sholcha, bog‘cha(bolalar bog‘chasi), ko‘rpacha, olcha, qalamcha (otrozka), ko‘kcha (qovun navi), qizilcha (kasallik) so‘zlarida -cha shakli yaxlitlanib qolgan, so‘z ma’noli qismga ajralmaydi; 2) choq//chak: toychoq, qo‘zichoq, kelinchak, tugunchak. 3) kay: bolakay. 4) ak: yo‘lak.

Kirish – so‘zlovchining bayon qilgan fikriga munosabatini bildirgan so‘z, birikma va gap.Munosabat so‘z bilan ifodalansa,kirish so‘z, so‘z birikmasi bo‘lsa,kirish birikma deb yuritiladi. Kirish so‘z va kirish birikma asosan modal so‘z bilan ifodalanib, quyidagi ma’noni bildiradi: 1) “ishonch/tasdiq”: albatta, shubhasiz, ma’lumki, haqiqatan, darhaqiqat, haqiqatan ham, so‘zsiz;2) “gumon”: ehtimol, shekilli, chamasi, balki, taxminimcha, mumkin;3) “shodlik/achinish”: Baxtimga, baxtga qarshi, attang, afsus;4) “bayon qilingan fikrning kimga qarashliligi”: menimcha, mening fikrimcha, uning aytishicha, aytishlaricha, sizningcha;5) “bayon qilingan fikrning tartibi”: birinchidan, ikkinchidan...6) “bayon qilingan fikrning oldingi fikr bilan bog‘liqligi”: demak, shunday qilib, umuman, aksincha, ba’zan, aks holda, xullas, shuningdek, ayniqsa, asosan, binobarin, xususan;7) “bo‘lishli/bo‘lishsizlik”: ha, yo‘q, mayli, to‘g‘ri.Kirish so‘z yoki birikma gapning boshida kelsa, undan keyin, gapning o‘rtasida kelsa, ikki tomoniga, gapning oxirida kelsa, undan oldin vergul qo‘yiladi: Nihoyat, ular jo‘nashdi. Ular, nazarimda, ketishdi. Hali-beri qishning keti ko‘rinmaydi, shekilli. Kirish gap so‘zlovchining o‘zi bayon qilgan fikrga qo‘shimcha mulohazasini bildiradi. Kirish gap asosiy fikrni to‘ldirish, izohlash uchun ishlatiladi. U, odatda, vergul bilan ajratiladi: Biz, sinf rahbarimiz aytdi, ertaga sayohatga boramiz.Kirish gap yoyiq bo‘lsa, tire bilan ajratiladi yoki qavs ichiga olinadi: 1. Mirzakarimboy boshqalarga maqtanmasa ham (maqtanchoqlikni yomon ko‘rar edi) ba’zi vaqt ichidan faxrlanardi. 2. Qabulxona – bu yer ilgari katta boyning mehmonxonasi bo‘lgan bo‘lsa kerak – qorong‘i edi.Kirish gapning tuzilish turi: a) bir bosh bo‘lakli: U yog‘ini so‘rasang, aytaymi, men bunga rozi emasman;b) ikki bosh bo‘lakli: Ibrohimov, Qurbon ota aytmoqchi, gullarni o‘z ilmidan bahramand qildi.

«Kitob al-idrok li lisonal-atrok»– Abu Hayyon al-Andalusiy (1256–1345) ning asari. Bu nodir asar 1312- yilda Qohirada bitilgan, lug‘at va grammatikadan iborat. Asarning 2 qo‘lyozmasi bor. Ular Istanbulda saqlanmoqda. Mazkur qo‘lyozmalar asosida 1891- yilda Mustafo Bey va 1931- yilda Ahmad Ja’far o‘g‘li asarni chop qildi. So‘nggi davrlarda esa A.Zayonchkovskiy, K.Brokkelmann, F.Vushtenfeld, L.Bouvat, E.Fozilov, A.Kurishjonov, N.Rasulova singarilar bu asar yuzasidan maxsus tadqiqot olib bordilar.

“Kitob al-idrok li lisonal-atrok” tilida qipchoq elementlari kuchliroq. Mas., r, g tovushining y tovushiga o‘tishi holati: agin – ayin, dagma – tayma, bak – bay, agarlab – ayarlab. G tovushining y, v tovushlariga o‘tishi: bug‘doy – buvday, og‘ul – ovul. G tovushining undoshlar oldidan tushishi: igna – ina; x tovushining k ga o‘tishi: xoja – koja. So‘z boshida y tovushining orttirilishi: ilon – yilon, ip – yip. So‘z o‘rtasida t undoshidan oldin l undoshining orttirilishi: katur – kaltur kabi.

“Kitob al-idrok li lisonal-atrok” tilida o‘g‘uz elementlari ham uchrab turadi. Mas., m tovushining btovushiga o‘tishi: men – ben. T tovushining d tovushiga o‘tishi: tamir – damir, tilku – dilku.

Lug‘atda 5 ta arabcha va 13 ta forscha so‘z qayd etilgan. -niki qo‘shimchasi o‘rnida qaratqich kelishigi shakli qo‘llangan: yir sanindir (yer senikidir). Sifatlarning orttirma darajasi yavlak so‘zi orqali hosil qilingan: yavlak ko‘rkludur. Yarim ma’nosini bildiruvchison manbada bichuk, yaru so‘zlari orqali berilgan.

Asar turkiy tillar tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega.

Ko‘chirish qoidasi– 1995- yil 24- avgustda qabul qilingan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari”ning 75–82- paragraflarini o‘z ichiga oluvchi ko‘chirish to‘g‘risidagi imlo qoidasi to‘plami.

Ko‘chirish qoidasiquyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1. Ko‘p bo‘g‘inli so‘zning oldingi satrga sig‘may qolgan qismi keyingi satrga bo‘g‘inlab ko‘chiriladi: to‘q-son, si-fatli, sifat-li, pax-takor, paxta-kor kabi. Tutuq belgisi oldingi bo‘g‘inda qoldiriladi: va’-da, ma’-rifat, mash’-al, in’-omkabi. 2. So‘zning bosh yoki oxirgi bo‘g‘ini bir harfdan iborat bo‘lsa, quyidagicha ko‘chiriladi: 1) so‘z boshidagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a-badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan kabi; 2) so‘z oxiridagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi keyingi satrga ko‘chirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat-baa kabi. 3. O‘zlashma so‘zning bo‘g‘ini chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quyidagicha ko‘chiriladi: 1) ikki undosh kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko‘chiriladi: dia-gramma, mono-grafiya kabi; 2) uch undosh kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko‘chiriladi: silin-drik kabi. 4. Bir tovushni ko‘rsatuvchi harflar birikmasi (sh, ch, ng) birgalikda ko‘chiriladi: pe-shayvon, pe-shona, mai-shat, pi-choq, bi-chiqchi, si-ngil, de-ngiz kabi. 5. Bosh harfdan yoki bo‘g‘inga teng qism va bosh harfdan iborat qisqartma, shuningdek, ko‘p xonali raqam satrdan satrga bo‘lib ko‘chirilmaydi: AQSH, BMT, O‘zMU, 16, 245, 1994, XIX kabi. 6. Harfdan iborat shartli belgi o‘zi tegishli raqamdan ajratib ko‘chirilmaydi: 5-„A” sinf, V „B” guruhi, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 mm kabi. 7. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomi ajratilgan holda keyingi satrga ko‘chirilmaydi: „Navro‘z–92” (festival), „O‘qituvchi–91” (ko‘rik-tanlov), „Andijon–9”, „Termiz–16” (g‘o‘za navi), „Boing–767” (samolyot), „Foton–774” (televizor) kabi. 8. A.J.Jabborov, A.D.Abduvaliyev kabilarda ism va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartma familiyadan ajratib ko‘chirilmaydi. Shuningdek, v.b. (va boshqalar), sh.k. (shu kabilar) singari harfiy qisqartma ham oldingi so‘zdan ajratib ko‘chirilmaydi.

Nisbat shakli – bajaruvchining harakat va holat jarayoniga qay darajada ishtirok etishini ko‘rsatuvchi fe’l shakli.

Fe’llarda harakat va bajaruvchi munosabatining besh ko‘rinishi ajratiladi:

1) harakat bajaruvchisi aniq:Mohiniso tuflisini kiydi;

2) bajaruvchi harakatni o‘z ustida amalga oshiryapti:Mohiniso kiyindi;

3) harakatning bajaruvchisi noma’lum:Tufli kiyildi;

4) harakat jarayonida kimdir orttirilayapti:Mohiniso tuflini kiydirdi;

5) bajaruvchi birdan ortiq, birgalikdagi harakat:Tuflilarini kiyishdi.

Nisbat shaklife’lning tasniflovchi lug‘aviy shakli hisoblanadi. Nisbatini yo‘qotgan fe’l fe’ldan chiqib ketadi: ko‘ra, qaraganda, qaramay, osha, o‘ta, eshitishimcha, aytishlaricha, demak, qarab. Nisbat shaklife’lga o‘zak yoki negizdan keyin, ya’ni boshqa shakl yasovchilardan oldin qo‘shiladi. Nisbat shaklining besh turi ajratiladi:

Aniq nisbat. Bajaruvchisi aniq bo‘lgan harakat yoki holatni bildirgan fe’l shakli. Maxsus qo‘shimchaga ega emas, ya’ni nol shaklli: bildi, ko‘rdi, so‘radi, aytmadi, qaytmadi.

O‘zlik nisbati. Bajaruvchining o‘z ustida amalga oshiradigan harakat yoki holatni ifodalaydigan fe’l shakli. Maxsus shakli: -(i)n, -(i)l – tashlan, ko‘rin, yuvin, taran, so‘kin, suyan, so‘zlan, yutin, kiyin, artin, kavshan, o‘pkalan, tanil, ayril, qayril, bo‘g‘il, tug‘il, qoril, yig‘il, otil, qiynal, teshil, tikil.

Ayrim manbalarda o‘zlikning -(i)sh shakli ham qayd etiladi: joylashdi, kerishdi, qorishdi. (Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A. va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili: pedagogika institutlari filologiya fakulteti studentlari uchun darslik. – T.: O‘qituvchi, 1980.– B. 329)

O‘zlik nisbat shakli, asosan o‘timli, qisman o‘timsiz fe’llardan yasaladi: kiyin, izlan, shoshil. Hatto o‘timli fe’llarning barchasidan o‘zlik nisbat yasalmaydi: yayra, yashna, qichqir, uxla, bor, kel, o‘qi, hayda, ek, min, kes, sug‘or, hidla. Fe’l yasovchi -lan shakli bilan yasalgan jonlanmoq, odatlanmoq, harakatlanmoq, zavqlanmoq, xezlanmoq fe’llari aniq nisbat shaklida bo‘ladi.

Majhul nisbat. Bajaruvchisi noma’lum bo‘lgan harakat yoki holatni ifodalovchi nisbat shaklimaxsus shakli -(i)n, -(i)l:tozalandi, takrorlandi, egarlandi, tarjima qilindi, o‘qib bo‘lindi, olindi; o‘qildi, haydaldi, o‘raldi, yasaldi, archildi, yugurtirildi, keltirildi, to‘xtatildi, yurildi, tushildi, tushirildi, topshirildi. Bunda harakatni kim bajarishi emas, bajarilishi muhim bo‘ladi: yer haydaldi. Pol yuvildi. Xona tozalandi.

Birgalik nisbat. Birdan ortiq bajaruvchi tomonidan birgalikda bajarilgan harakat yoki holatni ifodalaydigan nisbat shaklimaxsus ko‘rsatkichi -(i)sh: borishdi, kelishdi, o‘qishdi, terishdi. III shaxs ko‘plik son shaklidagi aniq nisbat fe’liga III shaxs birlik son shaklidagi birgalik nisbati ma’nodosh bo‘ladi: o‘qidilar – o‘qishdikabi.

Ma’nosi:

– birga bajarish: Mehmonlar kelishdi;

– ko‘maklashish: U ukasiga paxta terishdi;

– umuman ko‘plik: Talabalar imtihonga tayyorlanishdi;

–galma-gal bajarish:Ikkovlari birga arra tortishdi.

Ba’zan birgalik nisbati qo‘shimchasi fe’l yasovchi -la qo‘shimchasi bilan yaxlitlanib, bir butunlik hosil qiladi: go‘zallashmoq, ommalashmoq, hazillashmoq, o‘rtoqlashmoq, tezlashmoq kabi. Bunday fe’l aniq nisbatda deyiladi.

Orttirma nisbat. Bajaruvchining ta’siri bilan boshqa shaxs yoki narsa tomonidan bajarilgan harakat yoki holatni bildiruvchi nisbat shakli quyidagi shakllar bilan yasaladi:

1)  -ar –faqat 2 ta fe’lga qo‘shiladi: chiqar, qaytar.

2)  -giz/kiz/qiz/g‘iz/gaz/kaz/qaz (-giz/g‘izjarangli undosh bilan tugagan fe’lga qo‘shiladi: yurgiz, kirgiz, turg‘iz, ko‘rgaz; -kiz/qiz/kaz/qaz jarangsiz undosh bilan tugagan fe’lga qo‘shiladi: ketkiz, o‘tkaz, yutqiz, o‘tqaz)

3)  -dir/tir (-dir unli va jarangli undosh bilan tugagan fe’l o‘zagiga qo‘shiladi: yedir, yoydir, buzdir, kuldir, qoldir, to‘ldir, oldir; -tir –jarangsiz va r, n, y, l kabi jarangli undosh bilan tugagan fe’l o‘zagiga qo‘shiladi: toptir, ayttir, uqtir, ilintir, oqartir, ko‘paytir, kuchaytir, keltir)

4)  -ir –t, ch, sh tovushi bilan tugagan fe’l o‘zagiga: botir, qotir, ichir, qochir, shoshir, oshir, tushir, pishir.

5)  -iz –q, m tovushi bilan tugagan ba’zi fe’lga qo‘shiladi: oqiz, tomiz, emiz.

6)  -t/it –unli bilan tugagan ikki va undan ortiq bo‘g‘inli so‘zga qo‘shiladi: ishlat, tugat, boshlat, o‘qit, yurit, kirit.

Bir fe’lning o‘ziga orttirma nisbatning birdan ortiq qo‘shimchasi qo‘shilishi ham mumkin. Bu bajaruvchi va bajartiruvchi soni ortishi bilan belgilanadi: yozdir –yozdirtir, o‘qit – o‘qittir.

Orttirma nisbat qo‘shimchasi bir-biriga ma’nodosh bo‘lib kelishi mumkin: bitir – bitkaz, yedir – yegiz, kirgiz –kirit, ko‘payt – ko‘paytir, to‘ldir – to‘lg‘iz.

Orttirma nisbat qo‘shimchasi o‘zlik va birgalik nisbat qo‘shimchasidan keyin qo‘shilishi ham mumkin: yuvintir, kiyintir.

Orttirma nisbat qo‘shimchasi o‘timsiz fe’lni o‘timliga aylantiradi: kel –keltir, to‘l –to‘ldir, uxla –uxlat.

Uslubiy belgilari. O‘zlik va majhul nisbat qo‘shimchasi shakldosh: yuvildi (majhul), tug‘ildi (aniq), yopindi (o‘zlik), takrorlandi (majhul). Ularni farqlash uchun kim tomonidan, nima tomonidan so‘rog‘idan biri berib ko‘riladi. Majhul nisbatdagi fe’l bu so‘roqni olgan so‘zga bog‘lanadi: yuvildi(kim tomonidan), poymol qilindi(nima tomonidan).

Ayrim fe’llarning o‘zlik yoki majhul nisbatda ekanligi matndan aniqlashadi: Mirkomil xayolga berildi – Mirkomilga mukofot berildi. Salimjon imtihonga tayyorlandi – Mehmonlar uchun joy tayyorlandi.

Fe’l yasovchi -lash murakkab shakli bilan yasalgan aniq nisbatdagi fe’llar shaklan birgalik nisbatga o‘xshaydi: go‘zallashmoq, ommalashmoq, hazillashmoq, o‘rtoqlashmoq, tezlashmoq kabi.

Fe’lga birdan ortiq nisbat shakli qo‘shilganda, uning qaysi nisbatda ekanligi oxirgi qo‘shilgan nisbat shakliga ko‘ra belgilanadi: to‘xta+t+il+di, kiy+in+tir+il+di, yugur+tir+il+di (majhul nisbat); art+in+ish+di, kel+tir+ish+di, o‘qi+t+tir+ish+di(birgalik nisbati).

Fe’lda qaysi nisbat qo‘shimchalari borligi so‘ralganda barcha qo‘shimcha e’tiborga olinadi: to‘xta+t+il+di (orttirma, majhul), art+in+ish+di (majhul, birgalik).

Fe’ldagi nisbat qo‘shimchalari birga kelgan vaqtda quyidagi tartibda joylashadi: Fe’l asos + o‘zlik nisbati + orttirma nisbati + majhul nisbat + birgalik nisbati: kiy+in+tir+il+ish+di.

O‘zbek tili leksikasi bir qancha manba asosida boyib, rivojlanib boradi. Uni, eng avvalo, ikki katta guruhga ajratish mumkin: 1) ichki imkoniyat; 2) tashqi imkoniyat.

Birinchisi ichki manba, ikkinchisi tashqi manba deyiladi: 1. O‘zbek tili lug‘at tarkibining birinchi yo‘l bilan boyib borish imkoniyati juda keng. Masalan: a) ilgari qo‘llanib, keyin iste’moldan chiqib ketgan so‘zdan yangi tushunchani ifodalash uchun foydalanish: vazir, hokim, viloyat, shirkat, noib, tuman kabi; b) yasovchi qo‘shimcha yordamida yangi so‘z yasash: uyali (telefon), omonatchi, pudratchi, bojxona, auditchi (auditor), dizaynchi (dizayner) va boshqa; d) shevaga xos so‘zni faollashtirish: mengzamoq (Xorazm) «o‘xshatmoq», «tenglashtirmoq», «qiyoslamoq» ma’nosida. 2. O‘zbek tili lug‘at tarkibi tashqi manba asosida ham boyib bormoqda. Dunyoda ichki imkoniyati asosidagina rivojlanadigan til yo‘q. Faqat ma’lum zarurat tufayli yangi tushunchani tilimizning ichki imkoniyati asosida ifodalab bo‘lmagandagina tashqi manbaga murojaat qilish foydali. Mahmud Koshg‘ariy, Alisher Navoiy ham shunga da’vat qilgan. Keyingi davrda tilimizga Yevropa tillaridan bir qancha so‘z yangi tushuncha bilan birgalikda kirib keldi. Masalan: monitoring, diler, skaner kabi. Buning hammasi o‘zbek tili leksik imkoniyatini kengaytirib, boyitmoqda.

«O‘zbek tilining so‘z yasalishi o‘quv lug‘ati» – maxsus, o‘ziga xos lug‘at turi hisoblanadi, B.Mengliyev, B.Bahriddinova va O‘.Xoliyorovlar tomonidan yaratilib, 2007- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida ko‘p nusxada chop etilgan. Lug‘at yasama so‘zning qanday va nima vositasida yuzaga kelganligini bilishga yordam beradi. Mas., amal so‘zidan beshta yangi so‘z va bu yangi so‘zdan yana beshta boshqa yangi so‘z hosil bo‘lganini ko‘rishimiz mumkin:

Yangi so‘z hosil bo‘lishiga tayanch, asos vazifasini o‘tovchi so‘z yasovchi asos hisoblanadi. Yuqoridagi amal so‘zi o‘zidan kelib chiqqan beshta so‘z uchun yasovchi asos. O‘z navbatida bu so‘zlar keyingi yasalish uchun yasovchi asos vazifasini o‘taydi. Yasovchi asosdan yuzaga kelgan so‘z esa yasama so‘z. Amal so‘zidan hosil bo‘lgan beshta so‘z va keyingi yasalishbunga misol.

Yasama so‘zni vujudga keltiruvchi turli vosita mavjud. Ular qo‘shimcha yoki so‘z ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Bunday vosita lug‘atda qoraytirilgan (jirniy) shaklda berilgan.

Yasovchi asos va yasama so‘z yig‘indisi yasalish uyasini tashkil qiladi. Lug‘atda har bir so‘zdan yasalgan yasalish uyasi alohida ajratib berilgan.

O‘quv lug‘ati yana quyidagi belgilari bilan xarakterlanadi:

1) fe’l an’anaviy lug‘atlardagidek harakat nomi shaklida emas, balki buyruq (o‘zak) shaklida berilgan:

lov ® lov-illa, moyil ® moyil-lan, ayni ® ayni-makabi;

2) so‘z yasovchi qo‘shimchadan oldin kelgan lug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimchalar ajratilib, qoraytirilmagan ko‘rinishda berilgan:

bela ® bela-n-chak kabi;

3) omonim so‘zlar rim raqami bilan belgilab berilgan va ma’nosi izohlab ketilgan:

bandI (mashg‘ul) ®band-lik (mashg‘ullik)

4) lug‘atda, asosan, affiksatsiya usuli bilan yasalishlar keltirilgan;

5) tovush o‘zgarishi hodisasining asli “O‘zbek tilining so‘z tarkibi o‘quv lug‘ati”da berilgani uchun ko‘rsatilmagan:

bo‘ya ® bo‘yo-q, ot (ism) ® at-a ® ato-q ® atoq-likabi.

Lug‘atda 3257 ta tub so‘z (so‘z yasalish uyasi) berilgan, ulardan 9443 ta yasama so‘z hosil bo‘lishi ko‘rsatilgan. Demak, bu lug‘atda o‘rtacha 1 ta so‘zdan 3 ta so‘z yasalganini ko‘rish mumkin. Albatta, lug‘at o‘zbek tilidagi hamma so‘zlarni qamrab olmagan. Faqat eng faollari – maktab o‘quvchilari uchun zarur bo‘lgan so‘zlargina lug‘atda o‘z aksini topgan.

«O‘zbek tilining so‘zlar darajalanishi o‘quv lug‘ati» – maktab o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan. Lug‘at Sh.Bobojonov va I.Islomov tomonidan tuzilib, 2007- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan, so‘zning darajalanish qatori tuzilib, ma’nolari izohlangan. Misol:

1. Jamol-chehra-yuz-bet-aft-turq-bashara (ijobiy bo‘yoqning kamayib, salbiy bo‘yoqning ortib borishiga ko‘ra).
2. darcha-eshik-darvoza (atalmish hajmining oshib borishiga ko‘ra).

Amerika hindulari, chukot, koryak va boshqa tillar – polisintetik til. Bu tillarning asosiy morfologik xususiyati – ega, aniqlovchi, to‘ldiruvchi va holni ifodalab kelgan so‘zlar fe’l bilan birikib, murakkab tarkibli qo‘shma so‘z shakliga o‘xshash gap hosil qilishi. Bunda gap boshida ega, oxirida kesim, to‘ldiruvchi, hol, aniqlovchi esa ega bilan kesimning o‘rtasida keladi. Mas., chukot tilida te-ata-kaa-nme-rkein – Men semiz bug‘ularni o‘ldiryapman.

 Qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘zo‘zbek tili lug‘at tarkibining asosini tashkil etadi. Qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘zni shu tilda so‘zlashuvchi kishi, qanday shevaga, qaysi hududga, qaysi kasb yoki sohaga mansub bo‘lishidan qat’i nazar, cheklanmagan darajada ishlatadi.

Qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘z barcha turkumda mavjud: 1) fe’l: ishlamoq, kelmoq, olmoq, ko‘rsatmoq, buyurmoq, saylamoq; 2) ot: ota, ona, non, suv, stol, eshik, tog‘, yer, shamol, radio; 3) sifat: shirin, achchiq, qizil, ko‘k, katta-kichik, xunuk, go‘zal;4) son: bir, o‘n, yuz, ming; 5)ravish: hamisha, ba’zan, ataylab, hozir, ilgari. 6) olmosh: kim, nima, qanday, nima qilib , qancha, shu, biz, hamma; 7) undov va modal: xo‘p, mayli, rahmat; 8) ko‘makchi: uchun, bilan, singari; 9) bog‘lovchi: ham, va, bilan, ammo; 10) yuklama: faqat, xuddi, hatto.

Qo‘llanilishi chegaralanmagan so‘zning aksariyati umumturkiy va o‘zbekcha. Ammo, shu bilan birga, ular orasida o‘zlashmasi ham ko‘p. Masalan: tojikcha: go‘sht, non, dard, bobo, dugona, do‘st; arabcha: avlod, bilan, inson, sinf, millat, himoya.

Davr taraqqiyoti, ijtimoiy hayotdagi o‘zgarish tilning leksikasida ancha sezilarli. Bunda to‘rt holat kuzatiladi. Birinchidan, ayrim so‘z eskirib, iste’moldan chiqib ketsa, ikkinchidan, allaqachon iste’moldan chiqib ketgan so‘z qayta «jonlanadi», «tiriladi», uchinchidan, yangi-yangi so‘z paydo bo‘ladi, to‘rtinchidan, nofaol so‘z faollashadi, iste’mol doirasi kengayadi, ma’nosida o‘zgarish yuz beradi.

Hozirgi adabiy tildagi eskirgan so‘z eski so‘z, yangi so‘zning jami yangi so‘z, na eskirgan, na yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘z zamonaviy so‘z deb yuritiladi. Demak, o‘zbek tili leksikasini tarixiylik nuqtayi nazaridan uchta asosiy qatlamga bo‘lib o‘rganish mumkin: 1) zamonaviy leksika; 2) eskirgan leksika; 3) yangi leksika. Ularning qo‘llanishi davrga nisbatan farqlanadi.

Qo‘llanilish doirasi chegaralangan so‘zni uchga bo‘lib o‘rganish mumkin: a) shevaga xos so‘z; b) termin (atama); v) argo va jargon. (q. Argo, Jargon, Termin, Shevaga xos so‘z).

Qo‘shib yozish– 1995- yil 24- avgustda qabul qilingan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari”ning 38–50- paragraflarini o‘z ichiga oluvchi, so‘zlarni qo‘shib yozishhaqidagi imlo qoidasi to‘plami.

Quyidagi hollarda birliklar qo‘shib yoziladi: 1. Xona, noma, poya, bop, xush, ham, baxsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab kabi so‘z yordamida yasalgan qo‘shma ot va qo‘shma sifat: qabulxona, tabriknoma, taklifnoma, bedapoya, ommabop, xushxabar, hamsuhbat, orombaxsh, kamquvvat, bug‘doyrang, umumxalq, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab kabi. 2. -(a)r (inkori -mas) qo‘shimchasi bilan tugaydigan qo‘shma ot va qo‘shma sifat: o‘rinbosar, otboqar, cho‘lquvar, ishyoqmas, qushqo‘nmas kabi. 3. Takror taqlid so‘zga qo‘shimcha qo‘shish bilan yasalgan ot va fe’l: pirpirak (pir-pir+ak), hayhayla (hay-hay+la), gijgijla (gij-gij+la) kabi. 4. Narsani (predmetni) boshqa biror narsaga nisbatlash (qiyoslash), o‘xshatish yo‘li bilan bildiruvchi qo‘shma ot va qo‘shma sifat: karnaygul, qo‘ziqorin, otquloq, oybolta, devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirg‘iyko‘z kabi. 5. Narsani uning rangi, mazasi, o‘zidagi biror narsasi va shu kabi belgisi asosida bildiruvchi qo‘shma ot: olaqarg‘a, qizilishton, achchiqtosh, mingoyoq kabi. 6. Narsaning biror maqsad, ish uchun mo‘ljallanganligini bildiruvchi qo‘shma ot: kirsovun, qiymataxta, tokqaychi, oshrayhon, ko‘zoynak molqo‘ra, nosqovoq kabi. 7. Narsani joyga nisbat berish asosida bildiruvchi qo‘shma ot: tog‘olcha, cho‘lyalpiz, suvilon, qashqargul kabi. 8. Marosim, afsona kabini bildiruvchi qo‘shma ot: kiryuvdi, kelintushdi, qoryog‘di, Urto‘qmoq, Ochildasturchon kabi. 9. Qaratuvchili birikmaning bir so‘zga aylanishi bilan yuzaga kelgan qo‘shma ot: mingboshi, so‘zboshi, olmaqoqi kabi. 10. Ikkinchi qismi turdosh ot bilan yoki obod so‘zi bilan ifodalangan joy nomi: Yangiyo‘l, To‘rtko‘l, Mirzaobod, Xalqobod kabi. Lekin ikkinchi qismi atoqli ot bo‘lgan joy nomi ajratib yoziladi: O‘rta Osiyo, Ko‘hna Urganch, O‘rta Chirchiq kabi. 11. Rus tilidan aynan o‘zlashtirilgan yoki so‘zma-so‘z tarjima qilish yo‘li bilan hosil qilingan qo‘shma so‘z: kinoteatr, radiostansiya, fotoapparat, elektrotexnika, teleko‘rsatuv, yarimavtomat, bayramoldi, suvosti kabi. 12. Qisqartmaning barcha turi va ularga qo‘shiladigan qo‘shimcha: SamDU, ToshDUning kabi. Lekin yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: O‘zXDP MK (O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi markaziy kengashi) kabi. 13. Bir tovush ikki yoki undan ortiq tovush tarzida aytilsa, bunday holat harfni takror yozish bilan ko‘rsatiladi: yo‘o‘q, nimaa, himm, ufff kabi

Ravish–harakat-holatning belgisini bildiruvchi, o‘zgarmas mustaqil so‘z turkumi.

Ma’noviy xususiyati. Ravish harakat-holatning bajarilish tarzi, payti, o‘rni, daraja-miqdorini bildiruvchi va qanday, qachon, qayer, qancha singari so‘roqqa javob bo‘luvchi so‘z: astoydil o‘qimoq, harbiychasiga qasamyod, hamisha navqiron.

Morfologik belgisi: Ravish morfologik jihatdan o‘zgarmaydi, ya’ni lug‘aviy shaklga ega emas va aloqa-munosabat shaklini ham olmaydi. Ayrim ravish tarkibida uchraydigan egalik (kechasi), kelishik (undabunda, olg‘a, jo‘rttaga, to‘satdan, birdan) shakllari so‘z bilan yaxlitlangan, ma’noli qismga ajratilmaydi: hozirdan, tezda, ilgarilari, kechqurunlari.

Sintaktik belgisi: Ravish boshqa so‘zga bitishuv yo‘li bilan birikadi. Gapda hol (Kechasi ishlaydi) vazifasida keladi. Ba’zan aniqlovchi bo‘lib keladi: mahsichang odam.

Ravishning ma’noviy guruhlari. Ravish ma’no jihatidan quyidagi guruhga bo‘linadi:

Holat ravishi: fidoyilarcha, chalqancha(siga), chambarchas, eranqaran, yaxshilikcha, boshdanoyoq, ochiqchasiga, ohista, paydarpay, piyoda, pinhona, surunkasiga, sidirg‘asiga, tekin, to‘g‘ridanto‘g‘ri, tiriklayin, tikkamatikka, tekinga, to‘satdan, tezda, tezlikda, teskarisiga, uzunasiga, boshmabosh, butunisicha, butunligicha, vahshiyona, vijdonan, dabdurustdan, darrov, darhol, daf’atan, zo‘rg‘a, zimdan, yo‘lyo‘lakay, ko‘rko‘rona, nariberi, oldinmakeyin, yangicha, yangitdan, o‘zidano‘zi, o‘zicha, qayta, qat’iyan, qiyg‘os, arang, badastir, bekamiko‘st, bajonudil, bahuzur, bazo‘r, baloday, bamaylixotir, bamaslahat, banogoh, baravariga, baralla, basmabas, bafurja, bahamjihat, bahodirona, beayov, bevosita, bedarak, beijozat, beixtiyor, bekitiqcha, beso‘roq, betinim, betmabet, beto‘xtov, bexos/bexosdan, bilinarbilinmas, aksincha, bira to‘la, birmabir, birvarakay(iga), birga(likda), birdan(iga), birinketin, bosim (ishlamoq), qo‘qqisdan.

Darajamiqdor ravishi (harakat va holatni bajarishdagi miqdor-darajani bildiradi, umumiy so‘rog‘i qancha?): arang, batamom, baqadrihol, baholiqudrat, bag‘oyat, birnav’i, beadad, birmuncha, butunlay, bazo‘r, deyarli, jilla, jichcha, jinday, juda (ham), zarracha, zinhorbazinhor, mutlaqo, rosa, ozmiko‘pmi, ozmuncha, sal, salpal, sira, talay, tegishlicha, yetarlicha, tirnoqcha, xiyol, xiyla, o‘lguday, qittak.

O‘rin ravishi: u yerga (da, dan), bu yerga (da, dan), shu yerga (da, dan), u yoqqa (da, dan), olg‘a, o‘rtaga (da, dan), hech yoqqa (da, dan), nariberi (surmoq), ilgariga (da, dan), tashqariga (da, dan), quyiga (da, dan), chapga (da, dan), o‘ngga (da, dan).

Payt ravishi: tongla, uzzukun, umrbod, undabunda, endi, erta, ertalab, ertaindin, ertaindin, erta-yu kech, eskidan, yaqinda, o‘qtino‘qtin, qadimdan, hali, halitdan, haliberi, hozir, hamisha, hamon, hanuz, avval, ahyonahyonda, bugun, barvaqt, ba’zan, ba’zida, birpas, boya, bultur, vaqtincha, gohida, goho, dastavval, dastlab, doim/doimo, ilalabad, ilgari, indinga (da, dan), keyin, kechakunduz, kechasi, kunduzi, mangu, muqaddam, mudom, orasira, oxiri, ondasonda, so‘ng//so‘ngra,

Maqsad ravishi: atay, atayin, ataylab, azzabazza, jo‘rttaga, qasddan.

Sabab ravishi: noiloj, noilojlikdan, bekordanbekorga, chornochor.

Sifat kabi ravishni ham ma’no turiga ajratish nisbiy. Chunki ko‘chma ma’noda qo‘llangan ravish bir ma’no turidan boshqasiga o‘tib ketadi: Ishxonamiz yaqinda joylashgan –o‘rin ravishi. Yaqinda qishloqqa boraman –payt ravishi. Partalarni nariberi surdik— o‘rin ravishi. U nariberidars qildi— holat ravishi.

Ravish yasalishi. Ravish qo‘shimcha qo‘shish va so‘z qo‘shish usuli bilan yasaladi.

Qo‘shimcha qo‘shish – ravish yasalishining keng tarqalgan usuli. Bu usul bilan yasalgan ravishning asosi quyidagi turkumlarga mansub bo‘ladi:1. Ot: yaxshilikcha, domdaraksiz, do‘stona, beixtiyor. 2. Sifat: qat’iyan, mardlarcha, yaxshilab, tiriklay. 3. Son: bittalab. 4. Olmosh: butunlay, o‘zicha, yalpisicha.5. Ravish: ko‘pincha, hozircha, ko‘plab, keyincha. 6. Fe’l: erkalangansimon, uyalgannamo, to‘xtovsiz. 7. Modal: keragicha, boricha.

Qo‘shimcha qo‘shishorqali ravish yasalishi:

So‘zga so‘z qo‘shib ravish yasash. Bu yo‘lbilan qo‘shma ravish yasaladi. Qo‘shma ravish tarkibi quyidagicha bo‘lishi mumkin:

1) u/bu/shu/o‘sha ko‘rsatish olmoshi + yer/yoq/ora/o‘rtaoti: u yerga, bu yerda, shu yerdan, o‘sha yoqdan, bu orada, shu o‘rtada.

2) shu/o‘sha ko‘rsatish olmoshi + kun/zamon/vaqt/on/asnooti: shu kuni, o‘sha zamon, shu zamon, shu zahoti, shu onda, shu asnoda.

3) har belgilash olmoshi + bosh/o‘rin kelishigidagi so‘z: har kuni, har yili, har yoqqa, har yerda, har taraf, har dam, har zamonda, har gal, har yoqdan, har lahza.

4) bir soni+bosh/o‘rin-payt kelishigidagi so‘zlar: biryo‘la, bir kuni, bir dam, bir zumda, bir nafas, bir pas, bir on, bir onda, bir boshdan, bir zamon, bir tekis, bir oz, birmuncha, bir talay, bir nav.

5) hamma olmoshi+yoq/vaqt/zamon/joy/yer: hamma yoq, hamma vaqt, hamma zamonda, hamma joy, hamma yer.

6) qay olmoshi + vaqt/choq/zamon/payt/mahal: qay vaqt, qay choq, qay zamon, qay payt, qay mahal.

7) alla olmoshi+ mahal/nechuk/payt/zamonlar: allamahal, allanechuk, allapayt, allazamonlar.

Ravishning tuzilishiga ko‘ra turlari. Ravish tuzilishiga ko‘ra sodda, qo‘shma, juft va takroriy bo‘ladi.

Sodda ravish bir asosdan tashkil topib, yasovchi qo‘shimcha olish/olmasligiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:

1)sodda tub: oz, erta, indin, bultur, kecha, avval; birdan, birga, qo‘qqisdan, yaqinda, bugun, tez, sekin, sal, ko‘p, kechasi;

2)  sodda yasama: tiriklayin, yangicha, mardona, qahramonlarcha, ko‘pincha, betinim.

Qo‘shma ravish birdan ortiq asosdan tashkil topadi:

1)  u/bu/shu/o‘sha + yer/yoq/ora/o‘rta: u yerga, bu yerda, shu yerdan, o‘sha yoqdan, bu orada, shu o‘rtada;

2)  shu/o‘sha+kun/zamon/vaqt/on/asno: shu zamon, shu zahoti, shu onda, shu kuni, shu asnoda, o‘sha zamon;

3)  har+bosh/o‘rin kelishigidagi so‘z: har dam, har zamonda, har gal, har yoqdan, har kuni, har yili, har yoqqa, har yerda, har lahza, .har taraf;

4)  bir+bosh/o‘rin kelishigidagiso‘z: bir pas, bir on, bir onda, bir boshdan, bir zamon, bir tekis, bir oz, birmuncha, bir talay, bir nav, biryo‘la, bir kuni, bir dam, bir zumda, bir nafas;

5)  o‘zlashma so‘z: baqadrihol, bajonudil, baholiqudrat.

Juft ravishikki ravishning juftlashuvidan yuzaga keladi. Juft ravish qismlarining mustaqil ishlatilishi yoki ishlatilmasligiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

1)  ikki qismi ham yakka ishlatiladi: ozmiko‘pmi, erta-yu kech, kechakunduz, qishinyozin/yozinqishin, tunkun, ertaindin, uzilkesil, urasura, undabunda, astasekin, yanatag‘in, esonomon;

2)  qismidan biri yakka ishlatilmaydi: orachora, ro‘yrost, salpal, chalachulpa, eminerkin, hudabehuda, ozmoz, domdaraksiz, mo‘lko‘l, orasira;

3)  ikki qismi ham yakka holda ishlatilmaydi: ondasonda, eranqaran, o‘ldajo‘lda, azzabazza, apiltapil, imijimida.

Takroriy ravishot, sifat, son, olmosh, fe’l va ravishning takror qo‘llanishidan yuzaga keladi. Takroriy ravish tub yoki yasama asosli bo‘lishi mumkin:

1)  takroriy yasama: galmagal, birmabir, yo‘lyo‘lakay, o‘qtino‘qtin, eses, qaytaqayta;

2)  takroriy tub: astaasta, birgabirga, darajamadaraja, sekinsekin, zinhorbazinhor, teztez, to‘g‘ridanto‘g‘ri, sirasira, ahyonahyonda.

Ravish turkumi tahlili. Ravish turkumi tahlili– ravishning turi, unga xos xususiyatni aniqlashga qaratilgan morfologik tahlil. Unda quyidagilar aniqlanadi: 1. Qaysi lug‘aviy mazmuniy guruhga mansubligi. 2. Morfologik tarkibi. 3. Yasalishi. 4. Tuzilishiga ko‘ra turi. 5. Gapdagi vazifasi.

Namuna: Kunduzi hamma ishga ketadi, kechasi esa hovlida odam gavjum. Payt ravishi; morfologik tarkibi ajralmas holga kelgan; tub; sodda, hol.

Sintaksis(yunon.sintaxys – tuzish, qurish) – grammatikaning so‘zning o‘zaro erkin bog‘lanishi, bu erkin bog‘lanish natijasida hosil bo‘lgan so‘z birikmasi va gap, uning turi va xususiyatini o‘rganuvchi tarkibiy qismi. Sintaksisning asosi gap haqidagi ta’limot. Gaplar, aslida, so‘zlarning erkin birikuvlariga ham asoslanganligi tufayli so‘zlarning bog‘lanish qonuniyatlari, so‘z birikmalari ham sintaksisda o‘rganiladi. Atom xususiyatlari va ularning birikish qonuniyatlarini ochish molekula tabiatini o‘rganishga bo‘ysundirilganligi kabi so‘z birikmalarini o‘rganish ham gap ta’limotining tarkibiy qismi, undan ajratilgan holda qaralishi mumkin emas. Sintaksis so‘zlarning har qanday birikuvlarini emas, balki hokim-tobelik munosabatiga kirishgan erkin nutqiy birikuvlar va ularning lisoniy mohiyatlarini tekshiradi. Qaysidir yo‘sindagi so‘zlarning birikuvlari sanalmish qo‘shma so‘zlar (uchburchak, ertapishar, sotib olmoq), frazeologik birliklar (ilonning yog‘ini yalagan, po‘konidan yel o‘tmagan, ko‘ngli bo‘sh) sintaksisning tadqiq doirasidan chetda qoladi. Chunki ular erkin bog‘lanishga ega emas. Sintaksis atamasi, grammatika atamasining o‘zi kabi ikki ma’nolidir: 1) tilning sintaktik qurilishi; 2) grammatikaning tarkibiy qismi.

So‘z turkumlari orasida ko‘chish hodisasi – muayyan bir turkumga mansub so‘zning boshqa turkumga xos ma’noviy va sintaktik belgiga ega bo‘lishi. O‘zbek tilida boshqa turkumga ko‘chgan yoki ko‘chishga shay turgan so‘zlar talay, bu so‘zning ayni paytda qaysi turkumga kirishini aniqlashda qiyinchilik tug‘diradi. Shuning uchun:

a) vaqtincha boshqa turkum vazifasini bajarish;

b) butunlay boshqa turkumga ko‘chish

farqlanadi.

Vaqtincha boshqa turkum vazifasini bajarish nutqiy, bunda nutqiy ko‘chma ma’no ifodalanadi. Mas., Birni ko‘rib fikr qil, birni ko‘rib shukur qil gapida son turkumiga mansub bir so‘zi vaqtincha ot turkumi vazifasida kelmoqda.

Butunlay ko‘chishda so‘z bir turkumdan boshqa turkumga butunlay o‘tib ketadi. Butunlay ko‘chish deyarli barcha mustaqil so‘zlar doirasida, hatto yordamchi so‘zlarda ham kuzatiladi:

1. Otga o‘tgan: a) sifat: yigit, qiz, o‘g‘il, qari, er, xotin, ko‘r, issiq-sovuq(issiq-sovug‘idan xabar olmoq), achchiqchuchuk, yosh- qari, yosh-u qari, quyuq-suyuq, ko‘k(osmon, nasha, dollar) ("siyoh" so‘zi ham aslida sifatdan ko‘chgan); b) fe’l: yel, shish, yuq, ich, ko‘ch, qir, chaqirdi, chorladi, ko‘rdi, keldiketdi, qo‘ydichiqdi, oldiberdi, oldisotdi; mindimindi(bolalar o‘yinining nomi), bordi-keldi, keldi-ketdi, oldi-berdi, ur-yiqit, ursur, baqirchaqir, yasantusan, supursidir, yuguryugur oldiqochdi(gap), kuydipishdi (ayol), iliguzildi (vaqt), ichakuzdi (hangomalar), supraqoqdi (farzand, ya’ni so‘nggi farzand) kabi sodda, qo‘shma, juft va takroriy fe’l; b) fe’lning harakat nomi shakli: kengash, kurash, o‘qish, yozish, o‘tmish, qilmish, qidiruv, o‘ynash, saylov, ishlov, qurshov, qatnov, qistov, tanlov, tintuv, maqtov, tergov, to‘lov, o‘quv, chanqov, qalov, qarov, to‘ntarish, o‘zgarish, qiziqish, o‘qish, o‘tirish, qarash (vzglyad), muyulish//burilish, burilish ("o‘zgarish" ma’nosida), yozuvchizuv, yurishturish, borishkelish, bosartusar, ko‘rolmaslik, kiraverish; v) fe’lning sifatdosh shakli: o‘qituvchi, bog‘lovchi, kuzatuvchi; g) son: uch, yetti, yigirma, qirq, to‘qqiz; d) taqlid: ququ (qush), dudut (engil mashina), popop (asli: poppop tikuv mashinasi), tutu (tovuq), patpat (mototsikl), shapshap (magazkushak), shaqshaq (qushning nomi).

2. Sifatga o‘tgan:a)fe’l: daydi, qari, och, chalkash, yanglish, tutash, aralash.b) fe’lning sifatdosh shakli: kelajak, bo‘lajak; v) ot: tilla, kumush, taxta (tilla uzuk, asal bola), moshguruch, yo‘lyo‘l, rangbarang, xilmaxil.g)olmosh:manman.
3. Olmoshga o‘tgan: a) ot: odam, kishi, inson (zerikib ketdi odam (men), hayron qolasan kishi (men), dardimni eshitadigan inson (hech kim) topilmadi);b)son: bir (bir kishi (kimdir); v) sifat: ba’zi (ba’zilar (allakimlar) unday deydi, ba’zilar bunday).

4. Ravishgao‘tgan: a) fe’lning sifatdosh shakli: charchamasdan (ishlaysan), o‘ylamasdan (gapirdi), indamasdan, bilinar-bilinmas; b) fe’lning ravishdosh shakli: osha, o‘ta, ura, qayta, qo‘yarda-qo‘ymay, ura-sura; v) ot: erta, indin, kecha, kech, kechqurun, savat-savat, navbatma-navbat.

5. Yuklamaga o‘tgan: a) son: bir;b) sifat:yakka, yolg‘iz.

6. Modalga o‘tgan: a) ot: haqiqatdan, chamasi, mazmuni; b) sifat: yaxshi, so‘zsiz, tuzuk, to‘g‘ri, tabiiy; d) olmosh: qani, qalay;

7. Bog‘lovchiga o‘tgan: a) son: bir; b) ravish:ba’zan;b) yuklama: ham;d) ko‘makchi: bilan.

8. Ko‘makchiga o‘tgan: a) ot: ost, ust, old, orqa, tomon, tag, tepa, ich, ora, qosh, lab, yoqa, og‘iz; b) fe’lning ravishdosh shakli: qarab, boshlab, ko‘ra, deya, deb, o‘xshab; d) sifat: tashqari, boshqa, bo‘lak, o‘zga; e) ravish: avval, oldin, ilgari, keyin, so‘ng.

Sanalganning ayrimi bugungi kunda boshqa turkumga butunlay o‘tib bo‘lgan bo‘lsa, ayrimi hali o‘tish bosqichida. Mas., mavjud grammatikalarda son turkumining tasnifiy belgisi sanalar ekan, predmetning sanog‘i, tartibini bildirishi, qancha, nechta, nechanchi so‘rog‘idan biriga javob bo‘lishi, ot turkumiga mansub so‘z bilan erkin aloqada bo‘lishi va gapda, asosan, sifatlovchi aniqlovchi vazifasida kelishi ta’kidlanadi. Jamlovchi son shakli bu talabga to‘la javob berolmaydi. Ayni paytda jamlovchi sonning -ov, -ala, -ovlon, -ovlab, -ovlashib shakli ajratiladi. Qayd etilgan shakldan -ovlab, -ovlashib shakli, bizningcha, jamlovchi son shakli emas, balki jamlovchi sondan yasalgan fe’lning ravishdosh shakli: ikki+ov+lash+ib.

Asosiy shakl sifatida -ov, -ala, -ovlon ko‘rsatkichlari ajratilishi mumkin. Ma’lumki, bundan -ov, -alashakli boshqa son ma’no turidan farqlanib, deyarli har doim egalik shakli bilan qo‘llanadi. -ovlon shaklli jamlovchi sonning atash ma’nosi bugungi kunda miqdor emas, balki «qanchadir miqdordagi shaxs» deb qaraladi: Oltovlon (olti kishi)ola bo‘lsa, og‘zidagin oldirar. -ov, -ovlon shakli barcha sonlar kabi ot bilan birikmaydi, gapda sifatlovchi aniqlovchi vazifasida kelmaydi, sonning so‘rog‘iga javob bo‘lmaydi, barcha son o‘zaklaridan jamlovchi son hosil qilinmaydi. U ko‘proq otga xos belgiga ega. -ala shakli esa sonlik belgisini ham o‘zida birmuncha saqlab turibdi: uchala bola ham qo‘shni qishloqdan ekan. Jamlovchi son shaklidagi ma’no taraqqiyoti quyidagicha:

-ala -ov -ovlon

Ko‘rib o‘tilganidek, bular orasida -ala shaklida sonlik belgisi birmuncha saqlangan, -ovlon shaklida otlik belgisi kuchaygan. -ov shaklida sonlik ham, otlik ham mushtarak. Demak, jamlovchi sonning -ov va -ovlon shakllari ayni paytda otga ko‘chishni «boshidan kechirmoqda».

So‘z yasash –yangi so‘z hosil qilish. O‘zbek tilida to‘rtta mustaqil so‘z turkumi – ot, sifat, fe’l, ravish yasalishi tan olinadi.Yasama son va olmosh tilda mavjud emas.So‘z yasalishining tarixiy va zamonaviy turi farqlanadi. Zamonaviy so‘z yasalishida yasama so‘zning o‘zakka aloqasi sezilib turadi. Mas., kitobxon so‘zi kitob so‘zi bilan, ishchi so‘zi ish so‘zi bilan, gulla so‘zi gul so‘zi bilan aloqadorligi ko‘rinib turibdi. Tarixiy yasalishda yasama so‘zning o‘zakka aloqasi sezilmaydi. Bu maxsus tekshirish natijasida aniqlanadi. Mas., qishloq, ovloq so‘zini qish, ov so‘ziga bog‘lab bo‘lmaydi. Chunki u tarixiy yasalishga oid. Qorovul, yasovul, silliq so‘zida ham shu hol kuzatiladi. Darslikda so‘z yasalishining quyidagi usuli e’tirof etiladi: a) qo‘shimcha qo‘shish usuli (affiksatsiyayoki morfologik usul); b) so‘z qo‘shish usuli (kompozitsiya yokisintaktik usul). Tilshunoslikka oid boshqa har xil manbada bundan boshqa usul borligi ham aytiladi: a) boshqa turkumga ko‘chirish usuli (konversiya); b) so‘zni yangi ma’noda qo‘llash usuli (semantikyoki leksiksemantik usul); v) tovushni o‘zgartirish usuli (fonetik usul); g) so‘zni qisqartirish usuli (abbreviatsiya). Sh.Shoabdurahmonov, M.Asqarova, A.Hojiyev va boshqalarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligida so‘z yasashning qisqartirish (abbreviatsiya) usuli ham bor deyiladi. (Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiev A. va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili: pedagogika institutlari filologiya fakulteti studentlari uchun darslik. –T.: O‘qituvchi, 1980.– B. 186. Qilichev E. Hozirgi o‘zbek adabiy tili: o‘zbek filologiyasi bakalavri ixtisosligi uchun qo‘llanma. – Buxoro, 2005. –B. 136.) E.Qilichevning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” o‘quv qo‘llanmasida esa bu usul keltirilmaydi. Demak, bu usul munozarali. So‘z yasalganda, yangi lug‘aviy ma’no vujudga kelishi lozim. Qisqartma so‘zda bunday hol kuzatilmaydi. Mazkur darslik va qo‘llanmada qayd etilgan sintaktikleksik usulda so‘z birikmasining vaqt o‘tishi bilan qo‘shma so‘zga aylanishi nazarda tutiladi: tokqaychi, qashqargul, mingboshi, jo‘xoripoya, yengiltabiat, kaltafahmkabi. Ko‘rinadiki, bunday so‘z yasalishi so‘zni so‘zga qo‘shish, ya’ni sintaktik usuldan farq qilmaydi: erksevar, belbog‘, tomorqa, boshpana, asalari, tuyaqush, oybolta, qo‘ziqorin, xushfe’l.Demak, bu ikki usulni birlashtirib, so‘zni qo‘shib so‘z yasash (kompozitsiya, sintaktik) usuli deyish mumkin. Fonetik usul deganda so‘z tarkibidagi tovushni o‘zgartirish orqali yangi so‘z yasash tushuniladi. Bunda so‘z boshqa turkumga ko‘chishi ham mumkin: ko‘r (fe’l) –ko‘z (ot), qattiq (sifat) –qatiq (ot), semir (fe’l) –semiz (sifat), oyoq (ot) –yayov (ravish), artmoq (fe’l) –archmoq (fe’l).

So‘z yasalishi tahlili. So‘z yasalishi tahlili – so‘zlarning yasalish turi, usuli va xususiyatini aniqlash.Tartibi quyidagicha:1. So‘z yasash qolipi aniqlanadi. 2. Qoliphosilasiningnutqiy, lisoniylashayotganyokilisoniylashganligianiqlanadi. 3. So‘zyasovchimorfemalaraniqlanadi.

Namuna: Bilimdonlik

(fe’l) + (im) = asosdananglashilganharakatnatijasiniatash: bilim, terim, tinim, o‘rim, to‘plam; unumli lisoniy qolip, fe’ldan ot yasalmoqda; (ot) + (don) = asosdan anglashilgan narsaga egalikni bildirish: gapdon, bilimdon; kam unum lisoniy qolip, otdan sifat yasalmoqda; (sifat, ravish) + (lik) = asosdan anglashilgan belgi bilan bog‘liq holatni atash: mardlik, tezlik, xursandlik; unumli lisoniy qolip, sifatdan ot yasalmoqda; Bir o‘zakdan uch marta so‘z yasalgan.

Sotsiolingvistika til va jamiyat muammosi, tilning jamiyatdagi turli tabaqa, toifa, yosh, kasb va jinsdagi kishi nutqida o‘ziga xos tarzda voqelanishi masalasini tekshiradi.Lotincha jamiyat va lingvistika so‘zining qo‘shiluviga ega, tilning jamiyatga va jamiyatning tilga ta’siri masalarini o‘rganuvchi tilshunoslik yo‘nalishi.

Sotsiolingvistika termini tilshunoslikda birinchi bor 1952- yilda amerikalik tadqiqotchi X.Karri tomonidan qo‘llangan.

Sof tilshunoslik tilning o‘zinigina tekshiradi. Sotsiolingvistikaesa uni jamiyat a’zolari turli sharoit va muhitda turlicha ishlatishiga e’tibor qaratadi. Mas., “sof” tilshunos o‘zbek tilidagi siz so‘zini II shaxs ko‘plik olmoshi sifatida talqin qiladi. Sotsoilingvist esa uning yosh bolaga nisbatan qo‘llanishiga, birlik son o‘rnida voqelanishiga, -lar shakli bilan ishlatilishiga, qaysi yoshdagi, toifadagi kishilar nutqida qanday ma’no, maqsad va miqdorda qo‘llanishiga diqqat qiladi. Chunki sen va siz olmoshi birlik va ko‘plik olmoshi ekanligi bilan emas, balki sotsial qiymati, zamiridagi inson qalbi tuyg‘ulari bilan farqlanishi bilan sotsiolingvistni qiziqtiradi.

Tinish belgisi – yozmanutqni to‘g‘ri, ifodali, mantiqli bayon qilishda, uni ixchamlashtirishda, yozma nutq qismlarining o‘zaro mazmun munosabatlarini ko‘rsatuvchi muhim yozuv vositasi. Ular quyidagilar: nuqta (.), so‘roq belgisi (?), undov belgisi (!), vergul (,), nuqtali vergul (;), ikki nuqta (:), ko‘p nuqta (…), tire (–), qavs ( () ), qo‘shtirnoq (“”).

Nuqtaning ishlatilishi. Nuqta quyidagi o‘rinda qo‘yiladi:1) tinch ohang bilan aytilgan darak, buyruq va undov (his-hayajon) gapdan keyin: Oltin kuz fasli kirib keldi. Darslarni o‘z vaqtida tayyorlab yurgin. Koshki, uning kuchi yetsa.2) birinchi qismida nuqta, ko‘p nuqta, undov yoki so‘roq belgisi bo‘lgan ko‘chirma gap o‘rtasida kelgan muallif gapidan keyin:“Men hozir jo‘nayman, – dedi u. – Siz esa yarim soatlardan keyin yo‘lga chiqing”.3) qisqartirilgan ism va familiyaning birinchi harfi yoki qismidan keyin: M.Ism. (Mirzakalon Ismoiliy).4) sanash yoki ayrim fikrning qismini ifodalagan va oy, kun, yilni bir-biridan ajratish uchun qo‘llangan raqam yoki harfdan keyin: 27.09.2002 kabi.Qavsga olingan manbadan oldingi gap oxiridagi tinish belgisi o‘z o‘rnida saqlanadi va qavsdan keyin hech qanday tinish belgisi qo‘yilmaydi: Ketdi.(A.Qah.) Shuningdek, sarlavhadan keyin (darak gap bo‘lsa) nuqta qo‘yilmaydi. Lekin sarlavha birdan ortiq mustaqil sodda gapdan tuzilgan bo‘lsa, oldingilaridan keyin nuqta qo‘yilib, oxirgisidan keyin qo‘yilmaydi: Gap. Sodda gap

So‘roq belgisining ishlatilishi. So‘roq belgisi quyidagi holda ishlatiladi: 1) so‘roq gapdan keyin: Ishga tayyormisiz? 2) so‘roq gap birdan ortiq bo‘lishi mumkin. Bunda: a) so‘roq gap mustaqil bo‘lsa, har biridan so‘ng so‘roq belgisi qo‘yiladi: Qishloq qanday? Og‘aynilar yaxshi yurishibdimi?b) agar so‘roq gap mazmunan umumiy bir fikrni ifodalasa, va qo‘shma gap tarzida bo‘lsa, eng so‘nggi so‘roq gapdan keyin qo‘yiladi: – Kim kelyapti: Savrimi, Rahbarmi, yo akangning bolalarini yetaklab kelyapsanmi?3) gap darak gap, undagi birorso‘z yoki ibora noaniq bo‘lsa va gumon ifodalansa, undan keyin so‘roq belgisi qo‘yiladi: Bu ishning hammasini yarim soat (?) ichida bajarar ekanmiz.Ba’zan qo‘shma gap tarkibidagi sodda gapning oldingisi so‘roq, qolgani esa uning izohi sifatida kelishi mumkin, bunday holda ular orasiga vergul yoki tire qo‘yilishi mumkin, lekin qo‘shma gapning qismi vergul yoki tire bilan ajratilishi shart bo‘lganligi tufayli so‘roq belgisi qo‘yilmaydi: U ertaga keladimi, kelmaydimi, bu men uchun qorong‘i.

Undov belgisining ishlatilishi. Undov belgisi quyidagi holda ishlatiladi: 1)his-hayajon ifodalagan gapdan keyin: Yoshligimizda naqadar baxtiyor edik! 2) buyurish, tilak, orzu ma’nosini ifodalagan gapdan keyin: Hoziroq bularni ko‘zimdan yo‘qot! Qani endi qush kabi osmonda parvoz qilsa! 3) gap boshida kelib, kuchli his-hayajon ifodalagan undalma, undov hamda ha va yo‘q so‘zidan keyin: Yo‘q! Rustam bunday qabihlikka bormaydi hech qachon! Azizlar! Sizni mustaqillik bayrami bilan tabriklayman!Bunda undovdan oldingi so‘z mustaqil gap sifatida qaraladi.

Ko‘p nuqtaning ishlatilishi. Ko‘p nuqta quyidagi o‘rinda qo‘yiladi: 1) fikr tugallanmaganda: Agar hozir gapingizni to‘xtatmasangiz...2) so‘zlovchining o‘ylashi, mulohaza qilishini ko‘rsatadi: Bugun... bugun oldingizga o‘tsam bo‘ladimi? 3) ba’zan kimningdir savoliga javob bermay, indamay turganini ko‘rsatish uchun: – Mendan rozimassiz, bilaman, kechirmaysiz...4) biror so‘z yoki gapning tushirilganini ko‘rsatish uchun: Bugun yettinchi bo‘limga kelib, ... fig‘oni oshdi.

Ko‘p nuqta, undov va so‘roq belgisining birga kelishi.Gap mazmuni mazkur tinish belgisining birga qo‘llanishini taqozo qiladi. Bunda: 1) so‘roq mazmunidan his-hayajon kuchliroq bo‘lgan gapdan keyin avval undov, keyin so‘roq belgisi birikkan holda (!?) qo‘yiladi: Go‘zallik olamni qutqarishiga kim ishonmaydi!?2) kuchli his-hayajon bilan berilgan savolni ifodalaydigan so‘roq gapdan so‘ng avval so‘roq, keyin undov belgisi birikkan holda qo‘yiladi: – A?! – Xonkeldiyeva turgan yerida surat bo‘lib qoldi. – Direktorimiz-a?! 3) kuchli his-hayajon ifodalagan va mazmunan tugallanmagan gapdan keyin avval undov, keyin ko‘p nuqta birikkan holda (!...) qo‘llanadi: – Nafisa!.. Nafisaoy!...4) mazmunan tugallanmagan so‘roq gapdan so‘ng avval so‘roq, keyin ko‘p nuqta birikkan holda (?...) ishlatiladi: – Nima dedingiz? Bularning hammasi men uchun?...

Vergulning ishlatilishi. Vergul quyidagi o‘rinda qo‘yiladi: 1)uyushiq bo‘lak orasida: 2) bog‘lovchisiz birikkan uyushiq bo‘lak orasida: 1. Andijon, Namangan, Qo‘qon, Marg‘ilon – O‘zbekning chamani, bog‘-u bo‘stoni. 3) takrorlanuvchi bog‘lovchi bilan birikkan uyushiq bo‘lak orasida: U goh kulimsiraydi, goh chuqur o‘yga toladi. 4) zidlovchi bog‘lovchi yordamida birikkan uyushiq bo‘lak orasiga: Zamiraning baland, ammo mayin ovozi bor edi.5)undalmani gapdan ajratish uchun: Ertaga, azizim, toqqa jo‘naymiz; 6)kirish so‘zni va tuzilishiga ko‘ra murakkab bo‘lmagan kirish gapni ajratish uchun: a). Xullas, ertaga shu yerda yotiladigan bo‘ldi. b) Men sizga aytsam, odamning yomoni bo‘lmaydi; 7) ha va yo‘q so‘zini gap bo‘lagidan ajratish uchun: Ha, bu gapingiz to‘rg‘i. Yo‘q, ertaga kela olmayman;8) gapning ajratilgan bo‘lagini ajratib ko‘rsatish uchun: “Biz, 22-guruhda o‘quvchi qizlar, Xayriniso ham biz bilan yonma-yon turib o‘qishini istaymiz”;9) bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gapda: Eshik ochildi, ichkariga muzday havo yopirilib kirdi;10)va, ham, hamda, yoki (yolg‘iz kelgan holida) dan boshqa bog‘lovchi bilan bog‘langan qo‘shma gapda: hamma gapirdi, lekin u bir chekkada xomush o‘tirar edi;11) ergash va bosh gapni ajratish uchun: Hamma yig‘ilsa, majlis boshlanadi;12) muallif gapini ko‘chirma gapdan ajratish uchun: – Bugungi qilgan ezgu ishlarimiz, – dedi ota, – kelajak uchun mustahkam poydevor vazifasini bajaradi;

Nuqtali vergulning ishlatilishi. Nuqtali vergul quyidagi o‘rinda qo‘llanadi: 1) o‘z ichida vergul bo‘lgan va guruh-guruh qo‘llangan yoki yoyiq uyushiq bo‘lak orasida: Mehnat, ijod, odam sharafi; Dil yorug‘i, hayot quvonchi - Hammasining asli manbai Sen, Vatanim – tinchlik tayanchi. 2)         o‘z ichida verguli bo‘lgan, mazmunan ma’lum darajada mustaqillikka ega sodda gaplar orasida hamda har xil turdagi gapni o‘z ichiga olgan qo‘shma gapda: Daraxtlar, butalar shitirladi; kuzning salqin nafasi yuziga urildi; 3) qavsli harf yoki raqam bilan tartiblangan gapning oxirgisidan boshqasida: Qo‘shma gap uchga bo‘linadi: a) bog‘langan qo‘shma gap; b) bog‘lovchisiz qo‘shma gap; d) ergash gapli qo‘shma gap.

Ikki nuqtaning ishlatilishi. Ikki nuqta quyidagi holda ishlatiladi: 1) uyushiq bo‘lakdan oldin kelgan umumlashtiruvchi so‘zdan so‘ng: Yig‘ilishda tajribali ishchilar: Salim aka, Abdukarim aka va Sobirjonlar so‘zga chiqishdi; Ba’zan umumlashtiruvchi so‘z yashirinishi mumkin, lekin ikki nuqta qo‘yilaveradi: Qilinishi kerak: traktorlar ta’mirdan chiqarilsin, ishchilarga yetarli sharoit yaratilsin.2) quyidagi ma’noni ifodalagan bog‘lovchisiz qo‘shma gapda: a) bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning sababini ko‘rsatsa: U ichkariga shoshib kirib ketdi: telefon anchadan beri jiringlayotgan ekan;b) bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning natijasini ko‘rsatsa: Shamol juda zo‘raydi: daraxtlarning ancha-munchasi sinib tushdi;d)        agar biror gap boshqa bir gapning mazmunini to‘ldirsa yoki izohlasa: Vazifangiz shu: bironta odam bu xonaga kirmasligi kerak.e) ko‘chirma gapdan oldin, muallif gapidan so‘ng: U baland ovozda so‘radi: - Kim bor?

Tirening ishlatilishi. Tire quyidagi o‘rinda qo‘llanadi: 1) ot, son, olmosh va harakat nomi bilan ifodalanib, kesim bilan bog‘lamasiz birikkan ega va kesim orasida: O‘zbekistonning poytaxti – Toshkent. Ikki o‘n besh – bir o‘ttiz. Bularni amalga oshiradigan – siz. O‘qish – hayotni uqish;2) uyushiq bo‘lakdan so‘ng kelgan umumlashtiruvchi so‘zdan oldin: Akam, opam va singlim – barchasi meni kutib o‘tirishgan ekan;3) ajratilgan bo‘lak bilan izohlanmish orasida: Men – Valiyev To‘ychi, 1973- yilda Dehqonobodda tug‘ilganman;4) kirish gap bilan gap bo‘laklari orasida: Tunov kungi ovchi – uni o‘rmonda uchratib qoldim – menga qiziq bir voqeani so‘zlab berdi;5) muallif gapi bilan ko‘chirma gap orasida: – Bugun kelasizmi? – so‘radi qizi; 6) dialog tipidagi ko‘chirma gapda: –Keldimi? – Keldi;7) kutilmagan voqea-hodisani ifodalagan gapdan oldin: Kecha sizlarnikiga borgan edim – Asqarjon kelibdi!8) zid ma’noli bog‘lovchisiz qo‘shma gap orasida: Jismimiz yo‘qolur – o‘chmas nomimiz.

Qavsning ishlatilishi. Qavs quyidagi holda ishlatiladi: 1) ifodalanayotgan fikrga yoki uning biror bo‘lagiga qo‘shimcha izoh beruvchi so‘z yoki ibora qavsga olinadi: Karimjon (sinfimizning a’lochisi) oliy o‘quv yurtiga kiribdi; Qavsdan oldingi tinish belgisi (vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire) qavsdan keyin qo‘yiladi: Chavandoz bu gapni Ertoyevga aytishni ham, aytmaslikni ham bilmay (aytsa Ertoyev xafa bo‘ladi, aytmasa bir joydan chatog‘i chiqishi mumkin), boshi qotib ... turganda... Gulchehra mojarosi chiqsa bo‘ladimi?2) kiritma gap yoki dramatik asardagi remarka qavs bilan beriladi: a) Ukam (sen uni taniysan) bu yil maktabni bitirdi. b)Aziz Kamol(xayol og‘ushida).Vatanimizga qarshi ko‘tarilgan ruhiy va iqtisodiy hujum shu kunlarda cho‘qqisiga chiqdi;3) misol yoki ko‘chirmaning manbai: Eshik qars etib yopildi. (O.Yoq.);4) kirish so‘z yoki iboraga oid tinish belgi qavsning ichiga olinadi: To‘satdan uning xayoliga akasining bundan besh-olti oy oldin... yozgan xati (o‘shandan beri undan dom-darak yo‘q!) ... tushdi.

Qo‘shtirnoqning ishlatilishi. Qo‘shtirnoq quyidagi holda ishlatiladi: 1) ko‘chirma gapni ajratib ko‘rsatish uchun: “Ertaga kelaman “, - dedi;2)ko‘chma, shartli nom yoki taxallus ma’nosidagi ayrim so‘z va so‘z birikmasi ham qo‘shtirnoqqa olinishi mumkin: “Tog‘ asali” sotadigan yigit ... dovonning naryog‘iga o‘tib ketgan.Qo‘shtirnoqqa olinishi kerak bo‘lgan so‘zda turlovchi (kelishik) qo‘shimcha mavjud bo‘lsa, bu qo‘shimcha qo‘shtirnoqdan keyin qo‘yiladi: Buni ko‘rgan Aziz o‘zi haydab kelayotgan «GAZ 69”ning yurishini tezlatib, yo‘lga chiqdi-da, “Jiguli “ tomonga burildi.

Tutuq belgisi– Alifboda 29 harfdan keyin ma’lum vazifalar yuklangan 30- belgi. Vazifasi quyidagilar: 1) a’lo, ba’zan, ma’yus, ta’zim; ra’y, ta’b; e’lon, e’tibor, e’tiqod, me’mor, ne’mat, she’r, fe’l; Nu’mon, shu’lakabi o‘zlashma so‘zlarda oldingi unli tovushning cho‘ziqroq aytilishini ifodalash uchun qo‘yiladi;mo‘jiza, mo‘tadil, mo‘tabarkabi so‘zlarda o‘ unlisi cho‘ziqroq aytilsa ham, tutuq belgisi qo‘yilmaydi; 2)in’om, san’at, qat’iy, mas’ulkabi o‘zlashma so‘zda unlining oldingi undoshdan ajratib aytilishini ifodalash uchun qo‘yiladi; 3) s va h harfini sh harfidan farqlash uchun ishlatiladi: is’hoq, mus’haf kabi.

Umumiste’mol so‘z–qo‘llanish doirasi chegaralanmagan umumxalq ishlatadigan leksika. Hamma uchun tushunarli, atamalar, dialektizmlardan farqlanadi.